_ دده علسگر:

دوققوزو بیرله شیب تاپیب اینجه یول

اون  بارماق  اونلاری  ائله ییر   قبول

72     هاوا    شاه پرده یه       قول

علسگر  بولدوغو ،  قازدی ، قاباخدا.

_ آشیق اسد:

کامیل اوستادلارین گولون درمه سن

حقیقتی سینه ن اوسته سرمه سن

73    هاوادان     خبر      وئرمه سن

اؤلوم   یئی دیر   سنه ، ائل قاباغیندا.

_ آزافلی میکائیل:

سن ائلیمین همدمی سن

آی صدفلی تئللی سازیم، 72 دیللی سازیم،

هم سئوینجی هم غمی سن

 آی صدفلی تئللی سازیم، 72 دیللی سازیم

زامان آشیمیندا بو هاوالارین سایی 100 _دن آرتیق اولوب بعضا بو هاوالارین سایی 130_قده ردئییلیب.[1]

   آرتیرمالیام کی بو هاوالارین هرماحالدااؤزونه بیرآدی واردیر.بعضا گؤرونورکی بیر پارا هاوالار وارکی،آیری بؤلگه ده یوخدور، اونوندا علّتی قونشو اولدوغوموز اؤلکه نین موسیقی سینین اثرباغیشلاماسی دیر. غربی آذربایجان ساز هاوالاریندا،تورکیه آشیقلارینین و شرقی آذربایجان دا،باکی آشیقلارینین ایزی گؤرونور، و اونلارین سبک لریندن تاثیر آلینیر. شاید بو هاوالارین چالماسیندا، مختلیف سلیقه لر یا گؤللر ایشله نیله، آنجاق اساس و تمل ده بیردیلر.

   سازدا چالینان هاوالاری نئچه باخیمدان بؤلمه ک اولار.

1)  هاوالارین سازین کؤکو اساسیندا 6 یئره بؤلمک اولار:

·        شاه پرده کؤکو

·        شاه پرده نین مصری کؤکو

·        چوبان بایاتی سی کؤکو

·        آیاق دیوانی کؤکو یا عثمانلی کؤکو

·        دیلغم کؤکو(یانیق کرم کؤکو،سه گاه کؤکو)

·        عرفانی کؤکو(ماهورکؤکو)

2)  موزیک و اوخونوش اساسیندان، هاوالار اوچ یئره بؤلونور:

·        قهرمانلیق،ایگیدلیک و موباریزه بؤلومو: آشیق بو هاوالاردا مجلس اهلینین اؤز وطنین دن، دینین دن و اونلارین قورونماغیندان سؤز آچیر.آشیقلار قهرمانلار دیلینجه دانیشیب اوخویورلار مثلا: بابک دن،نبی دن ،کوراوغلو دان و... .

بوهاوالاردان نئچه سی بونلاردیلار: مصری کوراوغلو،طبل جنگی،شاهسونی، دؤیمه کرم و...  .بو هاوالار چوخلو او یئرلرده اوخونارکی مجلیس اهلینین چوخو جوانلار اولا یا حس اولونا کی یورد یا وطن خطرده دیر، یا دوشمن فورصات دالیجادیر. بو واخت لار مجلیده آشیق کئچمیش قهرمانلاری یادا سالیب ، واونلارین دوشمانا نئجه غلبه چالماقی، وشعیرلرین اوخویوب، جاوانلاری وطنین وناموسین قوروماغینا جوشدورور.

·        سئوگی و شنلیک بؤلومو: بو هاوالاردا شادلیق وشنلیک یاراتماق اوچون داستانلارین آراسیندا ویا تؤی مجلیسینده،اوخونور. مثلا:گؤزللمه،جلیلی، قهرمانی، نخجوانی، گؤیجه گولو،مخمّس، قوربانی و ... .

·        غملی، کدرلی،غصّه لی هاوالار: بو هاوالاردا انسانین غملی احوالاتینا، یادا بیر آجی اولایا راست گلمه سی آندا، یا داستانلارین غملی یئرلرینده اوخونار، مثلا: منصوری(مانسیری)، قوربتی کرم، یانیق کرمی و... .

3)  شئعر فورما اساسیندان ، هاوالار 7 یئره بؤلونور:

·         گارایلی هاوالاری: اَن چوخ هاوالار بو فورمادا، کی ساییسی 60 کیمین آرتیر. مثلا:اورتاساری تئل، گویجه گؤلو،آتلی کوراوغلو، پاشاکؤچدو (آذربایجانی)،مینا گارایلی ،منصوری و... .

·         قوشما هاوالاری: بو فورمادا گارایلی دان سونرا چوخلو هاوالار اوخونور.بو هاوالاردان بیر نئچه سی بونلاردیلار: قهرمانی،دیلغمی، غربتی کرم،بهمنی (بؤزوغو)،یانیخ کرمی و ... . 24 هاوادا بو فورمادا یئر آلیر.

·         دیوانی هاوالاری: دیوانی هاوالاری ائله بو فورمادا اوخونار.آیاق دیوانی،(عثمان دیوانی،میدان دیوانی)،باش دیوانی (شاه خطایی دیوانی،مجلیس دیوانی).

·         تجنیس هاوالاری: تجنیس، جیغالی تجنیس.

·         مخمّس هاوالاری: باش مخمّس، کوراوغلو مخمّسی(کوراوغلو گؤزللمه سی)، اورتا مخمّس، جیغالی مخمّس.

·         بایاتی هاوالاری: ائل بایاتیسی،کوچ بایاتیسی(آت اوستو)، چوبان بایاتیسی (قایا باشی).

·         خالق ماهنی هاوالاری: واقف گؤزللمه سی(واقفی)،قاراباغ شریلی سی، گؤده ک دونو(آیدینی).

4)     هاوالاری سازین پرده سینه گؤره اوچ یئره بؤلونور: 

بیرینجی بؤلوم : یوخاری هاوالار

بو هاوالار دؤدونجو پرده دن یوخاریدا، چالینار و اوخونار. آشیق اوچون اوخوماسی راحاتدیر و  سسین آماده لشدیرمه سینده چوخلو نقشی واردی. مثلا:باش دیوانی،آیاق دیوانی،تره کمه گؤزللمه سی،یانیق کرمی،تجنیس ،دیلغمی و... .

ایکینجی بؤلوم: اورتا هاوالار

بو هاوالار دؤردونجو، و دوققوزونجو پرده لر آراسیندا چالینار و اوخونار.بیرنئچه سی بونلاردیلار:قره باغ شیکسته سی،محترمی (جنگی کوراوغلو)،مصری، گؤزللمه،دوبیتی،جمشیدی،ساری کؤینک و ... .

شاه پرده دن آشاغادا چالینان هاوالار، بو هاوالار زیل اولماسینا گؤره آشیقی یورار.مثلا: بهمنی، ائرمنی کئشیش اوغلو،سولدوزی(ساللاما بهمنی)، پناهی(سگگیز یارپاق)،کوراوغلو جهله مه سی و... .

ایران آذربایجانیندا ساز هاوالاری

• شرقی آذربایجاندا

1.    باش دیوانی،شاه خطایی،مجلیس دیوانی

2.    آیاق دیوانی،عثمانلی دیوانی،میدان دیوانی

3.    تجنیس

4.    جیغالی تجنیس

5.    آتلی کوراوغلو

6.    آیاق جلیلی

7.    آزافلی دوبیتی سی،تؤووز دوبیتی

8.    باش ساری تئل،گه وری

9.    باغداد دوبیتی

10.  بؤرچالی دوبیتی

11.  وان آغزی،فخری،تورابی،لاچینی

12.  قازاخ دوبیتی،ذولفقاری

13.  ایران دوبیتی

14.  محمبد حسینی،کؤردو گرایلی،حیدری

15.  ملّا جوما دوبیتی،شکی دوبیتی

16.  نخجوان گؤلو

17.  اورتا ساری تئل

18.  پاشا کؤچدوفآذربایجانی

19.  کوراوغلو بحری سی

20.  گارایلی

21.  مینا گارایلی

22.  پیشرو

23.  ساللاما گارایلی

24.  صیادی

25.  ترس گارایلی

26.  حجاز گؤلو

27.  شیرین قالا

28.  شاهسئونی

29.  شمکیر سارایی

30.  یورد یئری،گؤی الی _ گؤیچه لی

31.  یونگول شریلی

32.  کرم کؤچدو،اوپرا کرمی سی،آرازبارکرمی، اصلی کرم

33.  کرم گؤزللمه سی،احمدی کرم،کرم شیکسته سی

34.  کوراوغلو بؤزوغو، شاه اسماعیلی، بؤزوغو کوراوغلو

35.  کوراوغلو قایتارماسی

36.  کوراوغلو روباعیسی

37.  کشیش اوغلو

38.  کوهنه کؤزللمه سی، آران گؤزللمه سی، شمکیر گؤزللمه سی

39.  گوللو قافیه

40.  گؤیچه گولو

41.  گویچه قایتارماسی

42.  گیله نار، قازاخ سبزه سی

43.  میصری

44.  منصوری(مانسیری)

45.  میخه یی، قازاخ یورد یئری

46.  میرزه جانی، کسمه گؤزللمه

47.  محمّد باقری،شقایی، بؤچالی هاواسی

48.  نجفی

49.  نخجوانی

50.  عثمانلی بؤزوغو

51.  اووشاری(افشاری)

52.  اورتا جلیلی

53.  ساللاما کرمی

54.  سلطانی

55.  سئیرانی

56.  سمندری،سوسنبری

57.  ساری توپراق

58.  عرفانی،روحانی

59.  هجران کرمی سی

60.  جنگی کوراوغلو

61.  شیروان کؤچری

62.  شیروان شیکسته سی

63.  شئشنگی

64.  ائل بایاتی سی

65.  کؤچ بایاتی سی، آت اوستو

66.  چوبان بایاتی سی،قایا باشی

67.  واقف گؤزللمه سی،واقفی

68.  قاراباغ شریلی سی

69.  گؤده ک دونو،آیدینی

70.  آغیر شریلی،گؤیجه گؤزللمه سی

71.  عابباس شیکسته سی

72.  آشیق حسینی،داستانی

73.  بهمنی،بؤزوغو

74.  بایرامی،گولایی،گووهری،قاراکهری،پرده سیز

75.  بادامی شیکسته

76.  قوبا کرمی

77.  غربتی کرمی

78.  قهرمانی

79.  قافیه

80.  قاراگؤز

81.  قاراباغ قایتاغی

82.  قمرجانی

83.  دؤیمه کرمی

84.  دؤشه مه کوراوغلو

85.  دول هیجران

86.  دیلغمی

87.  دوراخانی

88.  ائل هاواسی،قاراچی،درویشی،عالی خان قایتارماسی

89.  زارینجی،کوهنه زارینج

90.  ایران کرمی سی

91.  ایره وان چوخورو،چوخوراوبا گؤزللمه سی

92.  یانیق کرمی،نوروزو کرمی

93.  تاهاری،ابراهیمی،قارا تئللی

94.  باش مخمّس

95.  کوراوغلو مخمّسی،کوراوغلو گؤزللمه سی

96.  اورتا مخمّس

97.  جیغالی مخمّس.

• غربی آذربایجاندا

اورمو موحیطینده 72 هاوا واردی کی ،اورمیه نین بؤیوک شاعیری "شامی" جنابلاری بو 72 هاوانی شئعریده گؤزل گتیریب:

اوخو آشیق اوخو شرقی،تاجیری

گؤزللمه،تجنیس،دیوان هاواسین

میصری،سیاستاپول،دیلقم،حلبی

بهمنی،قوربتی،هیجران هاواسین.

اوخو آشیق ، قره عینی ، پناهی

جمشیدی،گارایلی،سه گاه،اکبری

قره چی،چیندوار،شرور،ائل کؤچدو

دوبیت، آرازباری، موقام، هشتری.

اوخو آشیق اوخو،جنگی کوراوغلو

سولدوزو ، جوادی ، خاچاخالداری

یانیق کرم،قارصی،دستان،دؤشه مه

پاشام کؤچدو،نصراللاهی،افشاری.

اوخو آشیق، خان چوبانی،زارینجی

قلندری ، دوراخانی ، دیک دابان

ایره وانی،شاه اسماعیل ،نمه دی

لیلی مجنون، گؤیجه گولو، قمرجان.

اوخو آشیق ،تره کمه،شیکسته

شکریازی،نخجوانی،سه ماهی

قهرمانی ، حربه زوربا ، محترم

شاهسئوه نی، قره باغی،امراهی.

اوخو آشیق اوخو ، دره دولدوران

روحانی،قوچانی،شاقی،شیروانی

ساری تئلی،کشیش اوغلو،قجری

هراتی ، جلیلی ، ایلیاز ، عرفانی.

اوخو آشیق اوخو آغزین وار اولسون

"شامی" یم شاعیرم سؤز عاشیغی یام

چال اوخو دینله ییم سازلا سؤزونو

من آذربایجانین اؤز عاشیغی یام.

قایناق: عاشیقلار دونیاسی _ عاشیقلار و نغمه لر، یازان جواد دربندی