بایـــــرام

منیم حورمتلی دیلداشلاریم بیزی اوز باخیشلاریزینان سویوندورون

»نوروز» عنعنه سینه قیسا بیر باخئیش

0 گؤروش
یازار:‌ اهرلی

»نوروز» عنعنه سینه قیسا بیر باخئیش

پرویز یکانی زارع

 

»یاز گلدی گولوم گول، گولوشونله گول اویانسیـن

بیر قهقه سال گولشنه قوی بـولبـول اویـانسیـن

اسکی رسمه اساسلاناراق، یئنی ایلین عرفه سینده اوره‌ک دیله‌کلریمین آیدینلیق، شنلیک، ساغلاملیق چیچکلری ایله بیر چلنگ هؤروب، »اورین هفته لیگی« نین بوتون حؤرمتلی اوخوجولارینا اتحاف ائدیره‌م. یئنی ایلینیز قوتلو و اوغورلو اولسون.   سایغیلارلا: پرویز یکانی‌زارع«

بوتون مراسیم‌لر اوزون زامان اثرینده تؤره نیر و ائن زامانلار اوزه رینده ده‌ییشیلرکن، باشقا فورمالاردا تظاهور ائدیرلر. أن أسکی قایناقلار اساسینجا بو رسم لردن بیری ده »نوروز بایرامی« دیر.

»نوروز« ایلین ایلکین گونو اولارسادا، عصیرلرین أسکی گونودور. نوروز بایرامی ایرانین هر یئرینده اولدوغو کیمی، آذربایجان دیاریندادا چوخ طنطنه لی بیر فورمادا کئچیریلیر.

بیر سئرا یازیچی نظرلرینین عکسینه کی یازیرلار »نوروز بایرامی کیم ایله باغلیلیغی اولوب اولمادیغی معلوم دئییل«، بو بایرامین هانسی اولوسا و هانکی یئره باغلی اولدوغو أن آیدیندیر.

نوروز بایرامی آدینین فارسی اولماسینا باخمایاراق، قدیم آذربایجان دیاریندا و بو یئرلرین أسکی ساکینلری طرفیندن یارانمیش، همده طبیعتین یئنی دن جانلانماسیله علاقه دار یارانان میللی بیر شنلیک بایرامیدیر. بو بایرام زردوشت دینیندن اوّلکی عصرلرده یارانماغا باشلامیشدیر. دئمک بو بایرامین ایلک نوطفه لری میلاددان2500 ـ3000 ایل اول بوگونکو آذربایجان و همدان تورپاقلاریندا یاشاییب، مدنیت قورموش قوتتی ـ لوللوبی خلقلر و باشقا اورتا آسیادان گلن ائل‌لر و کوتله لر واسیطه سیله یارانمیشدیر. بو میللت لرین اؤزلریله گتیردیکلری ابتدائی »شامانیستی« دینی تصورلر یئرلی شراییطله زامان سوره سینده أل ـ أله وئره‌رک زردوشت دینی نین ایلک نوطفه و روشئیملرینی یاراتدیقلاری کیمی، گؤزه ل میللی بایراملارین دا ایلک نوطفه لرینی یاراتمیشلار.

باکی شه‌هه رینین یاخینلیغیندا، خزر ده نیز کناریندا، الچاق تپه لرله اؤرتولموش و سال قایالارلا بزه نمیش بؤیوک بیر ساحه ده کشف ائدیلمیش مشهور » قوبوستان« آدلی داش قازما ناخئشلاری، اونلارجا حئیوان شکلی، گونش، رقص و ساییر شکیللردن عبارت بیر زنگین مجموعه دیر، شوبهه سیز بو کیمی آبیده لردن همدان و گونئی آذربایجانین مختلیف داغلاری و بؤلوک لرینده چوخدور و اونلاردان بیری ده همدان یاخین لیغیندا کشف اولموشدور. ایلک اینسانلاردان قالان بو آبیده لرین چوخو، شوبهه سیز » قوبوستان« دا اولانلار و یا اونلارا اوخشار اثرلر اولموشدور کی آذربایجان و همدان اراضی سینده یاشامیش ایلک اینسانلارین أگلنمه سی، چالیب اویناماسی، شنلیکلری و خوش آنلارینی گوستریرکی او زامان آذربایجان و همدانین چئشیدلی ماحاللاریندا یاشایان ائللرین توی، شنلیک و بایرام عنعنه لرینین تدریجله یارانماسیندا بؤیوک رول اوینامیشدیر.

نوروز بایرامیندان قاباق و سونراکی بعضی گونلرده نوروز لا ایلگیلی بیر سئرا عنعنه لر واردیر: [ » تکه رسمی«، »سایاچی رسمی«، »کوسا ـ کوسا«، »حئیفانا«، »خیدیرنبی رسمی«، » عرفه رسمی«، » سمنی بیشیرمه«، »‌گؤی گؤیرتمه«، » پای گؤنده رمه «، » یاسدان چیخارتما«، »چرشنبه گونو«، »اودیاندیرما«، »شال و بره ک ساللاما«، »سو باشینا یا گؤزه یه یا ناو اوستونه گئتمک«، »یاریش لار«، »قولاق آسما یا آچارسالما« و...] بایرامدان قاباق رسم لردن ساییلابیلر، و[»تحویل سوفره‌سی آچماق«، »قورآن و دوعا اوخوماق«، »بایراملیق وئرمک«، »گؤروش ائتمک«، »بایرام به‌یی تیکمک«، »سیزده ک« و بو کیمی سایره رسملر] بایرام و بایرامدان سونراکی عنعنه لردن ساییلا بیلر. بو عنعنه لر هله‌ده آذربایجان کند و شهرلرینده داوام سوره‌ن رسملردن دیرلر و بونلارین هامیسی ابتدائی اینسانلارین ساده و ایلکین دوشونجه لری ایله سیخ باغلی اولموشدور. ائله بونا گؤره ده نوروز بایرامی زردوشت دینی ایله باغلی اولموش و بو باغلی لیق »آوئستا« کیتابیندا دا عکس اولموشدور.

تاریخی قایناقلار اساسیندا دا »نوروز بایرامی« نین مذهب و اساطیرده ده کؤکه مالیک اولماسی، اونو مقدس و ایلاهی بیر هاله‌ده غرق ائده‌رک، قدرتلی و سوره کلی لیگینه آرتیرمیشدی.نوروز گونونون هیجری تاریخینین عکسینه، ده ییشمه مه سی سببی، بو بایرامین فصیللر و طبیعتین ده ییشمه سیله علاقه دار یارانماقدان باشقا، علمی جهتی ده اشاغیدا قئید ائتدیکلریمیزن عبارتدیر.

بیلدیگیمیز اساسدا، قوتتی ـ لوللوبی و ماننالار چاغداش آذربایجان اولوسونون اولو بابالاری اولموشلار. اونلار، سومئر و ایلام آخنینلاریندان قالان و تاریخ بویو اونلارلا ایلگی قورموشلار. حتتا قوتتی لر91 ایل بابیله حؤکومت ائتمیشلر (م.ق2200 ـ2109)، بابیل ایسه سومئر ـ الکدین مدنیّت مرکزی اولموشدور.

تاریخ بیلیمی قطعی اولاراق ثبوت ائتمیشدیرکی: ساعاتین60 دقیقه، دقیقه60 ثانیه یه بؤلونمه سی و اولسون کی هفته ـ آی ـ ایل سومترلرین کشفی و یادیگاریدیر. شوبهه سیز، سومئرلر و اونلارلا عینی مدنی کؤکه، ائتنیک خصوصیتلره و تقریبن واحید موحیط و شرایطه مالیک اولموش، نوروز بایرامینی یارادان قوتتی لوللوبی و ماننالار نوروز بایرامی نین گونونو، سومئرلرین علم و کشفیاتیندان و او میللتین آراسیندا اینکیشاف تاپمیش نوجوم بیلگی سیندن فایدالاناراق، تقریبن ثابیت، مشخص و معلوم ائتمیشلر. بو احتمال اولورسادا، یقین کی گوجلو احتمال دیر. »منوچهر تسلیمی« جنابلاری اؤز آراشدیرمالاریندا بو احتمالین یقین اولماسینا تصدیق دامغاسی وورور.

ماننا ـ ماد خلقلری، اینکارسیز، هله قوتتی ـ لوللوبی دؤوروندن م.ق2 ـ3 مین ایللیکلردن سومئر و ایلاملارین علمی نائیلیتلریندن خبردار اولاراق، چئشیدلی ساحه لرده اونلاردان فایدالانمیشدیرلار. بو فایدالانمالی ساحه لردن بیری ده نوروز بایرامی گونونو مشخص و معین لشدیرمه اولموشدور. ها بئله جرأتله دئیه بیلریک کی قوتتی لر91 ایل بابیلده حاکیمیتی اله آلیب، ساخلادیقلاری زامان، بابیللی لرین نوجوم ساحه سینده ألده ائتدیکلری نائیلتیلرله تانیش اولموشلار و اونو اؤز وطنلرینه یعنی قوتتی ـ لوللوبی لر اؤلکه سینه، سونراکی ماننا ـ مادلارین دیارینا گتیره‌رک نوروز بایرامی نین ایل سوره سینده معین و مشخص گونونو، قوچ (حمل) آیی نین اوّلینی، بیر ایکی گون فرقلی اولموش سادا دقیق لشدیرمیشلر.

قایناقلاردان کئچره‌ک، آذربایجان خلق ایچره راییح اولموش »حئیفانا« (حئییف اونا)، »کوسا ـ کوسا«، »سایاچی و تکه«، »نادارا«، »آتیل ـ باتیل چرشنبه« و بو کیمی رسم لر و عنعنه لر و ماهنیلاردا عونوان ائدیلمیش حقیقتی ثوبوت ائدیر.

بئله لیکله بیر پارا نظرلرین عکسینه، ایل بایرامی (نوروز بایرامی) نین تاپیلما یئری »ری« یا »بلخ« یاخود ساییره یئرلر یوخ، بلکه قدیم آذربایجانلی لار و مرکزی مادا هالیسی طرفیندن یارانمیش و سونرا ایرانین باشقا یئرلرینه یاییلمیشدیر.

حقیقتده »نوروز« سؤزو، »یئنی گون« سؤزونون چئویرمه سیدیر بو بایرام تورک خالقلار آرا چئشیدلی آدلارلا: (یئنگی گینز ـ یئنی گون  ـ یئنی ایل ـ اولوسون اولوگونو ـ بابامارتا ـ چاغان ـ بوزقورد ـ ارگنه گون ـ شؤلن بایرامی ـ ایل بایرامی ـ ائل بایرامی ـ ناوریز ـ سولطان نوروز و...) ایگیرمی بئش آدا یاخین سؤزلرله آدلانمیشدی و هامیلیقجا بو بایرامی بیرلیک، قارداشلیق و حیاتین یئنی لشمه سی بیلدیرمیشلر دوغمایوردوم یکانات ماحالیندا دا نوروز بایرامینا »امیر بایرامی« دا دئیه رلر، چون بئله ایناملی دیرلار کی علی(ع) نوروز بایرامیندا خیلافته چاتمیشدیر. اولسون کی بو بایراما مذهب بویاسی وورماقلا، نوروز عنعنه لرین تعصب لی آدملارین اعتراضیندان قوروش اولوبلار. شاعیرده بئله سؤیله ییب:

نوروز رسید لاله جامی در کف

از بهر نثار می قدم شـاه نجـف

امروز علی نشسته بر جای نبی

نوروز از ان یافته بر عید شـرف

بونا گؤره کی نوروز گونو هر دؤرد ایلده بیر گون و هر128 ایلده31 گون قاباغا گلیردی و بو ایش حؤکومت لرین وئرگی ییغمالاریندا ائتگی بوراخیردی، نتیجه ده نوروز گونونو ثابیت لشدیرمک لازیم گؤرونوردو بو سببه بؤیوک شاهلار بو باره ده بیر پاراتشببوسلارا أل آلتمیشلار، رصدخانالار تیکیب مونجّیم لری رصد ائتمه یه و زیج (بؤلمه جه = جدول) یازماغا چاغیرمیشلار. بو زیج لر هانسی شاهین دؤورونده تنظیم اولسایدی، او شاهین آدینا آدلاناردی، ائله بوناگوره تاریخده (شهریار زیجی ـ یزدگرد زیجی ـ جلالی زیجی ـ ایلخان زیجی ـ اولوغ بیک زیجی ـ خان یا غازان زیجی و...) زیج لرین آدی ثبت اولونوبدور.

رشیدالدین فضل ا... کی تورک مدنیت تاریخینین گؤرکملی بیلگینلریندن ساییلیر، تاریخ و ایل سایاری (تقویمی) ضبط ائتمه ده چوخلو ایستک گؤستریردی، ایسلام تاریخینین کبیسه لرینی عباسیلر خیلافتیندن اؤز دؤورونه قده رکی420 ایلدن عبارت ایدی حئساب لامیشدیر و دوققوز ایله چاتدیرمیشدیر؛ نتیجه ده692 ایل701 ایلینه ده ییشیلدی و بو تئرمین (اصطلاح) تورکجه »قازان تاریخی« و فارسجا »تاریخ غازانی« دئییلر. آنجاق سونرالار تورک شاهی سلجوقی ملیکشاه تازا جلالی ایل سایارین هیجرتین467 نجی ایلینده تنظیم ائتدیره رک، یعنی هر دؤرد ایلدن بیر ایلی366 گون حساب ائتمکله، نوروز بایرامینی ثانیت گونده، قوچ (فروردین) آیی نین اولینده اولماسینی علمی، قانونی و ده‌ییشمز شکله سالمیشدیر. بو ایل سایار (تقویم) تکجه ایراندا یوخ بلکه ده دونیانین أن دیقّت لی ایل سایارلاریندان ساییلیر و بو ایل سایارین باشلانغیجی هیجرتین471 دن قویولموشدور.

البت کی بو نوع فرق لنمه لر میلادی ایل سایاریندا دا اورز وئره ردی. ائله بو جهته1582 نجی ایلده پای»13 نجی گریگوری« نین دستوری ایله ایلین ثابیت قالماسی اوچون کبیسه ایللری نظره آلیندی. ائله کی هر دؤرد ایلدن بیر فئورال آیی29 گون یئرینه30 گون حئساب اولونار. بونا گؤره اوزامانین تاریخسل اولایلاری ایکی علامت ایله گوستریلیر: (»O.S« قدیم استیل »N.S« یئنی استیل). اینکارسیز جلالی ایل سایاری گریگوری ایل سایاریندان دقیق دیر.

نوروز عنعنه سینه دایر اینام و اؤزه ل لیکلر آشاغیدا قئید اولونموشلاردان عبارتدیر: ثعالبی یازمیشدیرکی: »زردوشت دئمیشدیرکی فروردگان (فروردین) گونلرینده اؤلولرین روحلاری ائولرینه قاییدار، بونا گؤره‌ده امر ائتدی کی، اوگون ائولری تمیزله سینلر، فرشلر سالینلار، ائوه مزه لی و اشتها آرتیران یئمکلر قویسونلار و یئسینلر، تا اؤلولرین روحلاری اونون قوخوسو و گوجوندن قوّتلنسین«.

تورک خالقلاری نین دوشونجه سیله اود پاک لیق و اود یاندیرما شنلیک نیشانه سیدیر. آوئستادا بایرام بوللوق و خالیق قود سیّیاتا سیتاپیش ائتمک گونو، بوللوق، ساغلام لیق و تاخیل چوخلوغونون باشلانیشی دیر.

نوروز بوتونلوکجه روحون یوکسک لیگی، جوشغون چالیشما، توپراغا و اینسانا سئوگی گونو و بایرامیدیر. ائله بو محبتله باغلی تؤره نمیش نوروزا دایر آلقیشلاردا، تاپماجالاردا، ماهنیلاردا، آتالار سؤزونده و... اولو بابالاریمیزین مودریک دونیا گؤروشلری، هومانیست باخیشلاری، قایغی کشی طینت لری گؤزه چارپیر و یاخشی لیقلار، خئیرخواهلیقلار، وطن عشقی و بو کیمی یوکسک معنوی ـ اخلاقی باخیشلاری اؤزونده عکس ائدیر.

بیر پارا بئله اینانجیل دیر کی، گوناهلاردان سیلکینمک اوچون نوروز بایرامی یا چرشنبه گونو چایدا چیمّک اییی دیر.

قایناقلارین وئردییی معلوماتا گؤره، آدم جنابلارین یئره قونماسی و علی جنابلارین خیلافته باشلادیغی گون، نوروز گونو اولموشدور. بوگون خلقتین تؤره نمک و شادلیق گونودور.

نوروز ماهنیلاریندا آنیمیسیت باخیشلار کی، طبیعت وارلیقلارین اینسان قالیبینده فیکیرلشیر و آنتروپوفورمیک گوروشلری عکس اولونوب. نئجه کی »دومان، قاچ، قاچ« ماهنی سیندا، اینسانلار بو مکالمه لرله طبیعت قووّه سینی اؤزونه تابع ائتمک ایسته ییر و گؤرونورکی اینسان دومانی قورخوردورکی، کنار اولوب گئتمه سه اونو جزالاندیراجاق.

بوچاغیریش و مکالمه سیستمی، گونشی اؤزجیلدینده تصور ائدن و اونو چاغیران اینسان، »گون، چیخ. گون، چیخ« ماهنیسی نین مضمونو ایله آنالوژی اویغونلوق دوغورور.

خالق بئله ایناملی دیرکی، هر هانسی ده‌ن (توخوم) یاخشی بوی آتسا، یئنی ایل گره ک او ده ن أکیلسین و یقین کی چوخلو تاخیل وئرمه لیدیر (گؤی گؤیرتمه رسمینه دایردیر).

گؤیرتی و بیتگی لرین گؤیرمه سی، طبیعت و اینسانین دؤوریلیک یئنی لشمه سینین سیموولیک جنبه سی اولموش، اینسانلارین اینامینی یارادیلیش و دیرچلیشه ایضاحلانیر. بئله لیلکه نوروز بایرامی اولوتانرییا خاص اؤلونموش بیر جشن اولدوغوندا، دونیانین و خالقین تؤره نیش گونوده ساییلابیلر.

نوروز بایرامیندا بیر چوخ یئرلرده روحلاردان (فرورلردن) قارشی لانماق اوچون، ائوین دامینا جوره به جوره یئمک لر قویارلار. شال و بره ک ساللاما، قاشیق چالما عنعنه لری بیر اوخشاتمادیر بو گویدن یئره قونموش قوناقلاری کی آج و سوسوز یئمک دالیسینجادیرلار، آلقیشلاماق اوچون و گره ک فیدیه وئرمک. قاشیق، مئتال قاب، یئمک نیشانه سیدیر. بو سببه کی ملک لر و روحلارگؤرونمز و تانینماز موجودلاردیر، اونلارین اوخشاتماسی دا گیزلی و تانینماز اولمالیدیر، ائله بونا گؤره قاشیق چالما رسمینده اوغلانلار باشلارینا چادیرا سالمالی و قیزلار اوزلرینی اؤرتمه لیدیرلر. ها بئله بره ک سالما رسمینده شال سالان اؤزونو گوسترمه مه لیدیر. بو فیدیه و یئمکلر روحلاری (فره ورلری) سئویندیریب، فیدیه وئره نلره بخته ور لیک و فرج عنایت ائده رلر. موشگول آچان آجیلین ده فلسفه سی ائله بوراداندیر. بیر پارا یئرلرده بایرام گونلرینده نذیر آشی بیشیره رلر. ایناملارا گؤره بو آش فرشته لر و مقدس اؤلولرین دیر و جو آش اونلاری شادلاندیریب، اینسانلارا ساغلاملیق و بخته ور لیک گتیره ر، خسته لره شفا باغیشلار، چونکو اونو مایاسی کوتله آرزوسو ایله (چؤمچه قاشیق رسمی ایله) ییغیلار.

ابوریحان بیرونونون »آثار الباقیه« آدلی اثرینده یازدیغینا گؤره تحویل سوفره سی یئددی جوره گؤیدن عبارت ایمیش و بونا گؤره آچیلارمیش کی، فرشته لر و عائله نین مقدس و آدلی ـ سانلی کؤچموشلری گؤیدن یئره قونوب، قوناقلاشیب، او عائله یه باش ووروب، اونلارین ائو ـ ائشیکلرین ـ دینچی لیک لرین ـ آلیش وئریشلرین اییی گؤرمکله سئوینیب، تانریدان او عائله یه آیدینلیق، اوغورلوق و ساغلیم لیق ایسته سینلر.

لاکین ایندی لر تحویل سوفره سینه باشقا شئیلر دوزه رلر و او شئیلره آیید ایناملار بئله دیر:

ـ گوزگو، صافلیق و صدیق لیک و ریاسیزلیق نیشانه سیدیر.

ـ قورآن، اولوتانرینین امرینده اولماق و اونون خئیر ـ برکت لریندن فایدالانماق معناسیندا دیر.

ـ گول، یعنی یئنی باهار، گول ایله سئویلیر و ایسته نیلیر.

ـ سیرکه، یاشاییش مایاسی ساییلیر.

ـ ساریمساق، فایدالی بیر بیتگی و درماندیر، خسته لیک اولورسا شفا وئره سیدیر.

ـ اییده، اینسانی اوزون مدت توخ ساخلایان بیر یئمک دیر و موقاویم لیک نیشانه سیدیر.

ـ بالیق، سویون جانلی نعمتی کیمی، ده‌نیزلرین، چایلارین لازیم لیگینی، خئیرینی یادا سالماق نیشانه سیدیر.

ـ تازا گئییم، تمیز لیک، شادلیق، اوره ک آچیقلیق علامتی دیر.

ـ بایراملیق، ایستک و صمیمی لیک نشانه سیدیر.

ـ آلما و سوماق، تانری نعمت لرینین بوللوق علامتی دیر.

ـ گؤی، تانرینین رحمتینی نسبت یئر کوره سینه و یئر اوزونده یاشایانلارا گوستریر و ایلین یاشیل لیغینی بیلدیریر و یئر نعمت لرین ایسته مک نیشانه سیدیر.

ـ سیکّه و آلتون، وار ـ دئولت و روزی ایسته مک علامتی دیر.

ـ سمنی، جنّت یئمکلریندن ساییلان دیر و...

نوروز عنعنه لرینین بوللوغونو ایسته سه و بو ایستکده مصّراولار، او نعمته تئز چاتاجاق. بو مراسیمین باشقا جهتی یوخسوللارا، أل ـ آیاقسیزلارا، تاخیلینی چکیرتگه و ورانلارا، مایاسینی باتیرانلارا، تارلاسی و سوروسو قضا و قده ره دوچار اولانلارا یاردئمچیلیق ائتمک و ایسته مکدیر. نئجه کی سایاچی »سایا رسمینده« قویونسوز ائولره قویون دیله ییر.

چرشنبه آخشامی و بایرام آخشامی اودون اوستوندن آتیلاندا چئشیدلی سؤزلر و دئییم لر دئییلیب و جوربه جور ماهنیلار اوخونار. بورادا نومونه اولاراق بیرینه ایشاره ائدیره م:

قیزیل اودوم گوموش خاچ

بختیمیـن دوگـونـون آچ

 

هر ایل سنی یاندیـراق

دؤرد، دوره نه ییغیلاق

ده نـه ـ ده نـه آتیـلاق

قند، شکـره قـاتیـلاق

 

گله جک شیرین اولسـون

قره گـونلـر قـورتـولسـون

قیرمیزی لیغین بیزیم کی

ساریلیـق سنیـن اولسـون

 

قاتاق سس سسه دئیه ک

آتیـل مـاتیـل چـرشنبـه

آینــا تکیــن منیـــم ده

بختیـم آچیـل چـرشنبـه

 

دورد باجی بیـر قـارداش

بیز بیریک هامی یولداش

بیــزده دوگــونلـری آچ

قایغی لاری گؤتـور قـاچ

 

چه چه ووروب سسله نک

آتیـل بـاتیـل چـرشنبـه

آینــا تکیــن منیــم ده

بختیم آچیـل چـرشنبـه

 

     گلر نـوروز بایرامـی

آچیلار گوللر هامی

      ساخلا گیلن آنامی

آنامـی هم آتـامـی

 

چه پیک توتوب سسله نک

آتیـل بـاتیـل چـرشنبــه

آینــا تکیـــن منیـــم ده

بختیــم آچیـل چـرشنبـه

نوروز کیمی بیرگونده دوعا گره کدیر. ائله او دوعا کی زردوشت اوچ مین ایل بوندان اوّل ائتمیشدی:

»پیس اؤزول لوک گره ک محو اولسون

یاخشی سجیّه اوغورلو اولسون

یالان اوغور سوز اولسون

دوزلوک اونا اوغور قازانسین

 

خرداد مرداد هر ایکیسی اوستون گلسین

آجلیغا و سوسوز لوغا

نیّتی پیش شئیتان ضعیف لنسین

قاچماغا اوز قویسون«

نوروز بایرامی بوتون ایران میللت لرینه قوتلو و موبارک اولسون ـ بایرامینیز سونسوز گؤزللیک لرله دولو اولسون.

قایناق:

1ـ آذربایجان شیفاهی ائل ادبیاتینا بیر باخیش، پرویز یکانی زارع،1374.

2ـ نوروزنامه، پرویز یکانی زارع،1379.

آرتــیغین اوخوماغا بورا کلیک اِئلین
یکشنبه 1400.12.29
بؤلوملر : ایل بایرامی,

بایرام حاقیندا ملاحظه لر

0 گؤروش
یازار:‌ اهرلی

بایرام یا خود نوروز بایرامی حاقدا بو گونه کیمی ایستر فارسجا اولسون ایستر سه ده تورکجه ادب سئورلر ؛ آراشدیریجی لار و عالیم لر وریندن اونلار یازی ؛ تحقیق , شعر و مقاله یازیلیب یا خود نشر ائدیلمیشدیر . بو یازی لارین بیر سیراسی نه ایسه یئنی لیک داشییا بیلمه دن دئمک باشقالارینین یازیلارینا بنزه میشدیر . آما بونلارین بیر سیراسیندا دقیق و گوزل آراشدیرمالار دا گئتمیشدیر .آنجاق بیر هوسکار کیمی نوروز بایرامینین عنعنه لرین و ساییر لرده کیمی موضوع لارا گوره تحقیق آپارماغی سایین عالیم لریمیزه تاپیشیریب نئچه ایلدن بری حاضیرلادیغیمیز کیچیک یازی نی تقدیم ائتمک ایستردیک . بلکه ده اورک لرینیزجه اولدو .

بیر سیرا یازیچی و عالیم لرین دوشونجه لری و فیکیرلری جه بایرام ایکی ترکیب دن اورتایا گلیب . بای + رام = بای همان به ی و بیگ دئمک دیر و  رام  رام ائتمک ؛ اوزونه تابع ائتمک و باش ایمک آنلامین داشییر . بو فیکری قبول ائتسک رحمتلی میرزه علی اکبر دهخدانین دا سوزو ایله راضی لاشمالی ییق نییه کی او یازیر :  " بایرام تورکجه آدلاردان دیر و بلکه ده بهرام ین بیر اوزو دور " ص 3744 حالبوکی بیز دهخدانین بو یازی سینین بیرینجی حیصصه سی ایله راضی لاشساق ایکینجی حیصصه سی ایله راضی لاشا بیلمه ییریک نییه کی ؛ بو گون تورکمن لر ایچره دهخدانین فیکرینین عکسی ایشه آپاریلیر و بهرام سوزو ائله بایرام کیمی دئییلیر . دهخدا سونرا بهرام سوزونون آلتیندا بئله ایضاح ائدیر : اشکانلی شاه لاریندان و سوی آدی بویوک اردوان ایدی  . بورادا بیر یئنی حقیقت ده آنلانیلیر اودا بو کی قبول ائتسک کی اشکانلی لر سوی تورک ایدی لر عالیم لریمیزین فیکیرلری و آراشدیرمالاری دا بو نو تصدیق ائدیر ؛ اوندا چوخ احتمال کی بهرام سوزو ده ائله تورکجه اولا بیلسین . بیز بیلیریک کی ؛ اردوان همان ار + دوون دی و اونون فارسجایا چئوریلمیشی مرد افکن اولموشدور . بو آرا فردوسی نین بئله بیر فیکری ده اولموشدور:

چو زو بگذری نامدار اردوان

خردمند و با رای روشن روان

چو بنشست بهرام از اشکانیان

ببخشید گنجی به ایرانیان

بئله لیک له قبول ائتسک بایرام خان آدلاریندان دا اولموشدور بو گون کندلریمیزده " بایرام قولو " آدی دا ایشله نمک ده دیر . داها سونرا تورکیه ده ایشیق اوزو گورن دیوان لغات دیزینی کیتابیندا دا بایرام حاقدا بئله بیر ایضاحا راست گلیریک و ختن و کنجک سوزونده  ه اضافه ایشله نیب . اورنک اولاراق : هاما – ما ؛ هاتا- آتا ؛ ب ؛ ه ؛ ر؛ ا ؛ م = بایرام  ؛ سئوینج و ایلنجه گونو . بو کلمه اوغوز جا دیر  . بئیرام ؛ بئیرم گلیب کی ؛ سئوینج و ایلنجه گونو دئمک اولار . بزرم کلمه سیندن آلیندیغی دا دوشونولور . چونکو اسلامدان اول بایرام بیلمزدیلر کی آدی دا اولسون . اولموش اولسایدی دا بونو یالنیز تورک لر بیلردی لر . بونو آنجاق دیللرینده ذ حرفینی  ی یاپانلار بیلی یور . بیر چوخ کلمه نین بو ایکی کلمه بایرام ؛ بدچرام شکلینده آلینمیشدیر . بوگونکو کوللانیش دا بوجور دوشونولور . بو یازی دان دا آیدین لاشیرکی بایرام اسلامدان سونرا تورکلر ایچره تاپیلیب سا ؛ اما طبیعی دیرکی , بایرام با خود موبارک گون ؛ یئنی گونون کوکو  تورک لرده ان قدیم دوورلره گئدیب چاتیریعنی سومر و ایلام زامانلارینا و ائله بایرام سوزو ایله شنلیک گلیر ؛ خوشلوق گلیر ؛ یاشیل لیق گلیر . بایرام یا خود نوروز گونو گلنده قارا قیشدا چول – پالازین ییغیشدیریب گئدر . نوروزون گلمه سی ایله آجیلیقلار ؛ سویوقلوقلار ؛ قارا – قوره سیچان ده لیگینین ساتین آختارارلار گئتسین لر . بایرام هامی لارین دوداقلاریندا گولوش قونچه سین اوتوردار . بو گونده بیر چوخ کوسولولر باریشار ؛ بو گونده کیدورتلر سیلینر و دئمک طبیعته ده شاعیر یالقیز دئمیشکن اعتدال حوکم سوره ر:

ائتدین گئجه – گوندوزو برابر

احسن بو اعتداله بایرام

بیر گوزده گوروبدو قویمادین فرق

لیل ایله بو گون نهاره بایرام ...

بایرام سوزو شعرلریمیزده :

دونیانین بیر چوخ ادبیاتیندا اولدوغو کیمی ؛ ائله جه ده آذربایجان ادبیاتیندا دا بایرام سوزونه اوزل بیر یئر آچیلمیش و شاعیرلریمیزین بیر چوخو بایرام حاقدا شعرلر قوشموش و یا شعرلرینده یئری گلدیکده بایراما ایشاره لری اولموشدور . آشاغیدا تقدیم ائده جه یمیز بیت لر اونلارین بلکه ده مین دن بیری حسابلانا بیلر :

1- شیروانلی عماد الدین سید علی نسیمی:

باهار اولدو گل ای بولبول تماشا قیل بو گولزاره

بوراخدی غنچه لر پرده بشارت وئردی بو زاره

شقایق پرده دن چیخدی بویاندی باغ ایله بوستان

ایریشدی گولشنین حوسنو بویاندی رنگ ازهاره

 

2- قاسیم بیگ ذاکر:

بایرام گونودور ذوق و صفاخانه لر ایچره

جانانیم اوتورموش نئچه جانانه لر ایچره

 

3- شبسترلی میرزه علی معجز:

بایرام گونو دوشابی توکنده پیاله یه

قورخوم بودور کی شیربینینجی اوشاقلار یارالی یه

 

4- میر مهدی سید زاده:

بیر قوش اوچدو بیزیم باغا

سحر – سحر اوخوماغا

قوندو یاشیل بیر بوداغا

دئدی گوزل بایرام گلیر

 

5- ؟

وصل یار ایله یئتیشدی هامی بایرامه کونول

یئتمه دین دولت دیدار ایله سن کامه کونول

 

6-    اوستاد سید محمد حسین شهریار :

بایرام ایدی گئجه قوشو اوخوردو

آداخلی قیز به ی جورابین توخوردو

هر کس شالین بیر باجادان سوخوردو

آی نه گوزل قایدا دی شال ساللاما

به ی شالینا بایراملیغین باغلاماق

 

7- آذربایجاندا اوخونان بیر ماهنی دان :

گل عیش ائده ک بیر سورمه چک گوزه بایرام گونلری

آغ اوزونو گول یاناغی به زیر بایرام گونلری

شهلا گوزون ؛ گونش اوزون ؛ شرمنده قیلیر ماهی

گل قدح له بیر نوش ائدک تزه بایرام گونلری

 

8-    کوندورولو عاشیق قشم جعفری :

سیاه تئللر چولقانیبدیر شالا بایرام گونلری

عاشیق اولان مجنون کیمی ایسته دیگین آختارار

قیزلار توکر هوروکلرین دالا بایرام گونلری

باخ گوزل لر گئیینیب لر آلا بایرام گونلری

 

9- تبریزلی مجید یالقیز :

... چون یاخشیلیغا آدین چیخیب دیر

چک پیسدن اوزون کناره بایرام

طبعین بو طبیعتین دیشدین

قیش دوندو گوزل باهاره بایرام

ائتدین گئجه گوندوزو برابر

احسنت بو اقتداره بایرام

بیر گوزده گوروبدو قویمادین فرق

لیل ایله بو گون نهاره بایرام

 

10- سردریلی محمد افتخاری:

ایسته سن شاد ائده سن میللتی بایرام گئجه سی

یوخسولون قویما گئده حورمتی بایرام گئجه سی

ایسته سن ثروتیوی خرج ائده سن یاخشی یئره

یول یاخین دیر اوزاغا گئتمه نه داغ وار نه دره

یوخسولون خرجینی چکمک له قیزین سن وئر اره

چوخ اوزاتما  آرادا صحبتی بایرام گئجه سی

 

11- تبریزلی حمید سخا مهر:

... بایرامین صحبتی اولدوقجا اوشاقلار سئوینیر

سانکی عاشیق ائوینه سئوگیلی جانان گلیری

ایندی دن منده سیزه بایرامی تبریک ائدیره م

گورورم پنجره دن شاد و خورامان گلیری

 

12- اهرلی عباس بارز:

یوزلر ایل دیشیله یوز بایرام گله

احساسیم بوغماسا اولمه ره م حله

سالیر مین فیرتانا قورور مین تله

بیزی آللاتماغا نوروز بایرامی

 

13- اوستاد حاج موسی هریسی نژاد :

بایران دی اصل آدی سوران اولسا کنهونی

قازلام شاه عصری صادر اولوب بو آدا جاواز

 

14- حاج علی عطائیه ( نجار اوغلو ) :

یوخسول اوز حقینه چاتسا اونا بایرام اولاجاق

زحمت ایله قازانان پوللاری جیبده قالاجاق

توتاجاق بایرامی چرشنبه ده چیلتیک چالاجاق

نجار اوغلو گوره جک اولکه ده بایرام اولورو

دئییری شنلیک ایله یوخسولا بایرام گلیری

 

15-     بایاتلی محمد فضولی :

انتظار مئی گلرنک ایله بایرام آیینا

باخا – باخا ائنه جک دیر گوزوموزه قاره سو

 

بایرام سوزوندن ترکیب لر :

آشار – داشار و توکنمز شفاهی ادبیاتیمیزدا دونه – دونه بایرام ترکیب لرینه راستلاشیریق . بیز اونلارین بیر سیراسین مقاله میزین بو بولومونده تقدیم ائدیریک .

1-  بایرام آخشامی 2- بایرام گئجه سی 3- بایرام گونو 4- بایرام آیی 5- ایل بایرامی 6- بایراما یاخین 7- بایرامدان سونرا 8- بایرام قاباغی 9- بایراما کیمی 10- بایراما قدر 11- بایراما جان 12- بایراملیق 13- بایرام یئمیشی 14- قارا بایرام 15- بایرام سایاغی 16- بایراملاشما 17- بایرام قوردو 18- بایرام آغزی 19- بایراملی 20- بایرامدان سونرا 21- بایرام صاباحیسی 22- بایرام سوفره سی 23- بایرام پایی 24- و ...

بایراملاردان :

ایل بویو بعضی گونلریمیز بایرام اولور . او گونلردن بونلاری گوسترمک اولار:

1 - ایل بایرامی ( نوروز بایرامی ) 2- اوشاق بایرامی 3- یاز بایرامی 4- بیر مای بایرامی 5- اوکتبر بایرامی 6- ایدمان بایرامی 7- قارا بایرام 8- قوربان بایرامی 9- قدیر بایرامی 10- اوروج بایرامی 11- فیطیر بایرامی 12- حاجی لار بایرامی 13- اسلام پیغمبری نین آنا دان اولان گونونه ده بایرام دئییرلر ( مولود  بایرامی ) 14- اولولر بایرامی 15 ( رغییب ) – و ...

بایرام سوزو آدلاریمیزدا :

بایرام سوزو حله ده آذربایجانین بیر چوخ یئرلرینده خصوصی ایله کندلرده بیر آد کیمی قبول اولونماقدادیر . بو آدی معمول اولاراق او اوغلان اوشاغینا کی بایرام گونلرینده آنادان اولار قویارلار . اورنک اولسون دئیه بونلاری گوسترمک اولار :

1-  بایرام 2- بایرامعلی 3- بایرام قولو 4- بایرام اوغلو 5- بایرام حوسین  6- بایرام پاشا 7- بایرام خان 8- ائنپلی یو خان ( ایلام شاهلارینین بیریسی نین آدی ) 9- و ...

آتالار سوزونده بایرام :

تورک خالقلارینین آتالار سوزو دونیانین ان زنگین و سای باخیمیندان ان چوخ لاریندان حسابلانا بیلر . بایرام سوزو آتالار سوزونده ده ؛ شن لیک  رولو داشییر باخین :

1-  دلی یه هر گون بایرامدی 2- باشماقلاریندا توی- بایرامدی 3-بو بایرام حامام , او بایرام حامام ( چوخ آز بویونان آداما و یا حاماما آز گئدن و سودان قورخان آداما اشاره دیر ) 4-سنین اوزونو گورمک بایرام دی 5- توی دان سونرا ناغارا / خوش گلدین بایرام آغا 6- و ...

 

قایناقلار:

1-    دهخدا سوزلوکو – قزوینلی میرزه علی اکبر خان دهخدا

2-    بو سطیر لری یازانین شخصی یادداشت لاری

3-    آدلاری متن لرده گلن شاعیرلرین شعر دیوانلاری

آرتــیغین اوخوماغا بورا کلیک اِئلین
یکشنبه 1400.12.29
بؤلوملر : ایل بایرامی,

سون چرشمبه ز موبارک اولسون

0 گؤروش
یازار:‌ اهرلی

قدیم لردن  ، یئنی ایلین قارشیلاماق دَبی و شنلیک لری آذربایجان دا گوزل و یاراشیقلی گئچیرده لر. بایرام آیین دا دورد چرشمبه میز وار ،ایلک چرشمبه «قره چرشمبه» یا «یالانچی چرشمبه» آدلانیب، بو چرشنبه گونونه  «چیلله قوغان» دا آد وئریب لر.ایکینجی چرشمبه «کول چرشمبه» سی ، اوچونجی چرشنبه «موشتولوق چرشنبه» سی و دوردونجی  ایلین« سون چرشنبه» سی یا «توپراق چرشمبه» آدلانیب.سون چرشمبه نین آخشامی «چرشمبه آخشامی » آذربایجان خالقی نین یانیندا آیری  بیر ایحترامی و  یئری وار ، بو گونون گوزل – گوزل  دب لری اولوب که بو قیسسا یازی دا اون لاردان بیر – ایکی سین  سوز آپاراجاییق.

      دئمه لی «چرشمبه آخشامی» نین مراسیمی گون اورتا دان سونرا باشلانیر و عائله بیرلیک ده گونش باتانا یاخین بایرام پالتارلارینی گئییب دام اوستونه چیخارلار و هابئله دامین اطرافینی بیر دمیر شئی ایله جیزیق لاییب تا بلکه اؤز عائیله لرین  شیطانین و پیس روح لارین قصدیندن قوروسونلار .سونرا بؤیوک تونقال قالاییب و گونش باتدیقدان سونرا ادو یاندیرارلارو بیرلیکده  بو اودون دؤوره سینه یئغیشیب شنلیگ ائده رلر
«چرشمبه آخشامی»نین بیر باشقا دبی پای آپارماق دیر که اوغلان ائویندن قیز ائوینه آپاریلار و بو پای لار گوزل بوغچالارین ایچینه بوکولوب و بیر شنلیکله قیز ائوینه آپارالار .قیز توی ائله دیکدن سونرا قیزین آتاسی چرشمبه آخشامی پای گوندرر.قاراداغدا دا بو پایا «چرشمبه لیک » دئیه رلر.
  گون باتاندان سونرا هر عائله دامینا ییغیشیب و اود قالایارلار و اودون اوستون دن آتیلالار  قیزلار آتیلاندا  دئیه لر:
آتیل – باتیل چرشمبه
بختیم آچیل چرشمبه
آغیرلیغیم - اوغورلوغوم دوش بو اودون اوستونه
آغیرلیغیم اود اولسون
اوددا یانان یاداولسون
 
  »قاراداغ » دا اود یاندیرماغین بیر داها رسمی وار اگر قاپی قونشی دا او ایلده دونیادان کوچ میش اولورسا قونشی لار او عائله نین دامینا یئغیشیب و اونلارلا بیرلیکده اود یاندیرارلار
  آذربایجان دا «چرشمبه آخشامی» نین لاب گورکملی دب لریندن بیری «شال ساللاماق» دیر که هر کس اوز یاخین قوهوم یا قاپی قونشو سی نا گئدیب و بیر شال باجادان سالیب ، ائو صاحابیدا شالا جوراب ،بویالینمیش یومورتا،یئمه لی یئمک لردن و... باغلیب یولا سالاردی  اما بو دبین شنلیگی اورادادیر کئ ائو صاحابی شال ساللایانی تانیما سا چوخ اؤنه ملی اولار.بو دبه بیزیم ائلده« قورشاق ساللاما» دئیه رلر.
بایرامی دی گئجه قوشی اوخوردی
آداخلی قیز بیک جورابین توخوردی
هر کس شالین بیرباجادان سوخوردی
آی نه گوزل قایدادی شال ساللاماق
بی شالینا بایراملیغین باغلاماق
شال ایسته‌دیم منده ائوده آغلادیم
بیرشال آلیب تئز بئلیمه باغلادیم
غلام گیله قاشدیم شالی ساللادیم
فاطما خالا منه جوراب باغلادی
خان ننه‌می یادا سالیب آغلادی
آذربایجانین کندلرینده «چرشمبه آخشامی» یاشلی و بویوک لرین ائوینین دامینا چیخیب و باجا دان بیر آز سو تؤکرلر و اونلارا آیدینلیق دئیرلر و هابئله ائوین بؤیوگو ده سو تؤکنلره تانریدان ایسته کلرینه چاتماغلارینی ایسته یر .
سون چرشمبه نین دب لری خالق آراسیندا اوقدر چئشیتلی و اوقدر سایسیزدیر کی بوگونون اوزون بیر اولوس بایرامی و ائل بایرامی آدلاندیرماق اولار.بودبلردن بیر نئچه سی بئله دیر:
آخیر چرشمبه اوشاق بئشیگی دوزلدرلر
آخیر چرشمبه گون چیخمادان سواوستوندن آتلانارلار
آخیر چرشمبه کل و قوچ بوینوزنا قیرمیزی پارچا باغلارلار
آخیر چرشمبه حاماما گئدیب چیمک یاخشی اولار
آخیر چرشمبه ائودن پول ،الک،دوز،اون،بیتگی،اود،اودون وئرمزلر
آخیر چرشمبه یاندیرلمیش شمع یارمچیلیق سوندورولمز.بوتون ائولرده ائرته دن لامپا و چیراغلار یاندیریلار.
آخیر چرشمبه گونو زاحی اوستونه گئتمزلر
آخیر چرشمبه گئجه سی تئز یاتمازلار.
آخیر چرشمبه ائوده قازان آسارلار.
آخیر چرشمبه تازا اولنلری یادا سالیب اونلاری یاد ائله لر

آرتــیغین اوخوماغا بورا کلیک اِئلین
سه شنبه 1400.12.24