فراقی چکمه ین عاشیق، وصالین قدرینی بیلمز

جمیله اولمایان واصیل، جمالین قدرینی بیلمز

شب اسراده قوسینین ایکی نصف ائیله دی آیی

بو معجزدن اولان غافیل، هلالین قدرینی بیلمز

دوداغین سلسبیلیندن خبردار اولمایان جانسیز

اونون ماهییتی اود دور، زلالین قدرینی بیلمز

مدور نقطه ی خالون، ببک دن عینینه قوندی

ببک سیز قالسین اول گوزکی بو خالین قدرینی بیلمز

نهالون اعتدالیندان، اوتانار سدره و طوبی

بو قدی بنزه دن سروه، نهالین قدرینی بیلمز

سنی سندن دیلر کونلوم، نه دونیانین زر وگنجین

کی اول مالی سئون جانسیز، بو مالین قدرینی بیلمز

اوزوندور پرده آللاهین یمینی، کعبه سی، بیتی

یمینی بیلممیش هر کیم شمالین قدرینی بیلمز

گونش ماه تمامیندن زواله اوغراشور هر گون

نه دن شول آفتابی بی زوالین قدرینی بیلمز

لب لعلون وصالیندان جدا اولماق منه دوشمز

بو ذوقی بیلمه ین صوفی، بو حالین قدرینی بیلمز

"نسیمی" صوفی دگیشمز غموندن گئیدیگی شالی

کی اول صوفی صفاسیزدور بو شالین قدرینی بیلمز

نسیمی

سید ابوالقاسم نباتی، (1812-1873) — 19-جو عصر ایران آذربایجانینین ادبیاتی‌نین نماینده‌سی. حیات و یارادیجی‌لیغی ایله باغلی مختلیف ضدیت‌لی فیکیرلر وار

یاشاییشی

ابولقاسم نباتی ایران آذربایجانین قاراداغ ویلایتی‌نین دیزمار ماحالی‌نین اوشتبین (اوشتیبین) قصبه‌سینده روحانی عائله‌سینده آنادان اولموشدور. اونون اصلی قدیم دؤورلردن بری عربیستاندا، ایراندا و آذربایجاندا گئنیش یاییلمیش نباتی‌لر طایفالاریندان‌دیر. آتاسی سید میر یحیی مؤحترم اوشتبینده و یاخین کندلرده درویش‌لیک ائدیر، مختلیف ایسلامی عقیده‌لری یاییردی. نباتی ایلک تحصیلینی آتاسین‌دان آلمیش، کلاسیک پوئزیانی، خصوصیله حافظ یارادیجی‌لیغینی و شرق تصوف ایدئیالارینی دریندن اؤیرنمیش‌دیر. یئنی‌یئتمه چاغلاریندان آتاسینا قوشولوب قلندرلیک ائدن نباتی آذربایجانین چوخ یئرلرینی پییادا گزیب دولاشمیش‌دیر. شعرلرین‌دکی بیوقرافیک ایشاره‌لردن معلوم اولور او، قاراداغ‌دان باشقا قاراباغدا-عسگراندا، آغدامدا، هیندارخدا و موغاندا، سالیاندا، لنکراندا، تبریزده، خوراساندا اولموش، بو یئرلرین ادبی-مدنی حیاتی ایله ماراقلانمیش‌دیر.

نباتی 1873-جو ایلده اوشتبینده وفات ائتمیش و اورادا کند قبریستانلیغیندا دفن ائدیلمیش‌دیر.

نباتی‌نین پئشه‌سی

نباتی حاققیندا یازی یازانلارین بیر چوخو دئییرلر کی نباتی مالدارلیق ایشیله مشغول اولارمیش. اونون خان چوبان تخلص سئچمگینی‌ده، پئشه‌سی ایله باغلی بیلیرلر. «ابوالفضل حسینی» آشاغیداکی شعره استناد ائدرک، اونون، مطلق چوبان اولدوغونو اؤنه سورور:

قویونو یوز ائیله‌دیم بو چؤلده قیشلاق ائتمنم، زینت ملکِ موغان، اولتانی گؤزلر گؤزلریم.

نباتی تخلوصو

سید ابوالقاسم نباتی‌دن قاباق بو تخلّصو سئچن باشقا شاعیرلرده واردیرلار. او جمله‌دن هیجری اونونجو عصرده یاشایان «نباتی تبریزی» آدلی شاعیریمیزین آدی، تحفه‌ی سامی تذکره‌سینده گئدیر. «سام میرزا»، اوندان بو بئیتی‌ده نقل ائدیر:

از هوای آن لب شیرین، نباتی روز و شب، چون مگس خود را درون شهد ناب انداخته.

سفرلری

نباتی‌نین شعرلریندن، اونون سفر اهلی اولدوغو آیدینلاشیر. قاراداغ و آذربایجانین بیر چوخ کندلری و شهرلرینی گزمیشدیر. اوشتوبون اطرافی و دیزمار ماحالیندان علاوه، آغدام، لنکران، سالیان و سائره یئرلره گئتمیشدیر. خوراسان و تبریزده هابئله اردبیل‌ده‌ده اولموشدور. ولاکین تبریز و یا اردبیلده هانسی زامان و نئچه ایل دایاندیغیندان هله‌لیک خبریمیز یوخدور.

اوشتوبین

اوشتوبین کندی آراز چایی یاخینلیغیندا، قولان و هئراز کندلری یانیندا ایکی داغ آراسیندا و بیر بؤیوک قایا أوزه‌رینده تیکیلمیشدیر. کند اهلی اسکی زامانلاردان باغدارلیق و مالدارلیق پئشه‌لری ایله مشغول اولموشلار. حال حاضیردا هئراز کندی داغیلمیشدیر و یئرلرینه أوشتوبین اهالیسی صاحیب چیخمیشلار. اوشتوبین کندی مزارلیغیندا، مرمردن یونولموش باش داشلاری واردیر. اونلارین ایچیندن «خواجه ملک» مزاری باش داشی أوزه‌رینه 843 هـ . و «خواجه احمد» باش داشی أوزه‌رینه 976 هـ . تاریخلری اوخونماقدادیر.

یارادیجیلیغی

دکتر حسین محمدزاده صدیقین نباتی نین یارادیجیلیغی باره‌سینده بئله دئییر:

«نباتی اؤز یارادیجیلیغیندا هم رسمی کلاسیک ادبی مکتبینه باغلیلیق گؤستریر و همده شیفاهی ادبیاتیمیز و عاشیق ادبیاتی یولون تعقیب ائدیر. کلاسیک مکتبه باغلی، قصیده، غزل، مخمس، مسدس، مستزاد، ترجیع بند، روباعی و دوبئیتی یازمیشدیر. شیفاهی ادبیات ساحه‌سینده ایسه قوشما، گرایلی، بئشلیک و تجنیس قلمه آلمیشدیر. کلاسیک دیلینده‌ده شیفاهی ادبیات دیلی‌نین تأثیری گؤرسنیر، غزللری، باشقا شاعیرلرین غزللرینه نیسبت، چوخ ساده دیل ایله یازیلمیشدیر. قافیه و وزن عیبلری‌ده چوخ آز گؤزه دگیر. غزللرینده أن بؤیوک غم، هیجران و آیریلیق غمیدیر.»

نباتی عاشیق شعری ایله تانیش اولان بیر ادیبدیر. اونون دیوانی‌نین یاریسی عاشیق شعرلری نوعوندادیر. او دور کی یارادیجیلیغی گله‌جک عاشیق ادبیاتیندا تأثیر بوراخمیشدیر. عاشیقلار اونون حاققیندا نباتی و خان چوبان آدلی ایکی دستان قوشموشلار. بو ایکی دستانین یارادیلماسی، عاشیقلار طرفیندن اونا بسلنن حؤرمت علامتی‌دیر. 

یارادیجیلیغی

نباتی "مجنون"، "مجنونشاه"، "خان‌چوبانی" تخلص‌لری ایله یازمیش‌دیر. او، هم کلاسیک شرق، هم ده آشیق شعری طرزینده اوریجینال اثرلر یاراتمیش‌دیر. یارادیجیلیغیندا قوشما، تجنیس، گرایلی، غزل (قزل)، چارپا، بحری-طویل کیمی ژانرلارا یئر وئرمیش‌دیر. 400 بئیته یاخین شعری ایلک دفعه 1845-جی ایلده تبریزده چاپ اولونموش‌دور. بوندان بیر نئچه ایل سونرا 7500 مصراع‌دان عبارت "نباتی" دیوانی ایشیق اوزو گؤرموشدور. بو دیوانین‌داکی شعرلرین یاریسی آذربایجان تورکجه‌سینده، یاریسی فارسجادیر. آنجاق نباتی‌نین هئجا وزنینده، خالق شعری اوسلوبوندا یازدیغی قوشمالارین، گرایلی‌لارین چوخو بو دیوانا داخیل ائدیلممیش‌دیر. بو اثرلر ایسه نباتی یارادیجی‌لیغی‌نین أن گؤزل اؤرنک‌لرین‌دن‌دیر. خالق پوئزیاسی روحوندا یازدیغی بعضی شعرلرینده نباتی "خان‌چوبانی" تخلصون‌دن ده استفاده ائدیب. احتمال‌لارا گؤره، 18-جی عصرده "خان‌چوبان" آدلی بیر شاعر ده یاشامیش و اونون آدییلا باغلی "خان‌چوبانی" داستانی یارانمیش‌دیر. نباتی‌نین حیاتی بو داستانلا سسله‌شیر. اونا گؤره، عادتن خان‌چوبانینا عاید ائدیلن و بیر ماهنی کیمی ده خالق آراسیندا چوخ مشهور اولان "آپاردی سئل‌لر سارانی" شعری‌نین ده مؤلفی نباتی ساییلیر. نباتی قوشمالاری‌نین اساس موضوسو محبت‌دیر. لیریک اونون شعرلری‌نین هامی‌سی اوچون سجیوی‌دیر. نباتی آیدین جناس قافیه‌لردن عبارت تجنیس‌لر ده یازمیش‌دیر: "گؤزلر نه گؤزلر"، "او اوز بو اوزه" و س. نباتی قوشمالاری اؤز لاکونیک‌لیگی ایله سئچیلیر. شاعر کئچیردیگی معنوی بحران‌لاری "لنگم"، "نه‌دیر" ردیف‌لی قزل‌لرینده تصویر ائتمیش‌دیر. اونون محبت مووضولو غزل‌لری ده وار.

نباتی کنگره‌سی

1372 -نجی ایلده کلیبر شهرینده نباتی شرفینه ادبی کنگره قورولدی. بو کنگره موناسیبتی ایله نباتی‌نین اثرلری ایکی جیلدده نشر اولدی. هر ایکی جیلیدی نشره حاضیرلایان دکتر ح. م. صدیق ایدی. تورکجه دیوانی 480 صحیفه‌ده بو کنگره‌ده عرضه اولوندی. کنگره‌ده تبریزدن گلن عالیملر کنفرانس وئردیلر و نباتی‌نین مقبره‌سی و مزارینی احیا ائتمک اوچون تصمیم توتدولار.

شعرلریندن نمونه‌لر

تورکجه شعرلری

گؤره سن من نییه یارب بئله نالان اولدوم؟

غلط ائتـدیم کی سنه واله و حئیران اولدوم.

اودا یاخدین من بیچاره نی پروانه کیمی،

آجیغینگلدی مگر عاشیق انسان اولدوم؟

سود و سرمایه می‌مجموع ألیمدن آلدین

نییه کیم زاهید اولوب مسجده دربان اولدوم!

فارسجا شعرلری

عمر چون همدم مرگ است چه هشتاد چه بیست

خوشدل آن کس که در این میکده آزاد بزیست

ای نباتی بنگر این گهر از مخزن کیست

گفتمش سلسله زلف بتان از پی چیست

گفت حافظ گله‌ای از شب یلدا می‌کرد

یعقوب ظروفچی متولد ۱۳۳۳ در شهر تبریز، یکی از خوانندگان سنتی زبان ترکی آذربایجانی است.

از آثار وی می‌توان از چندین تک ترانه معروف و آلبوم‌هایی از ترانه‌های قدیمی و جدید بومی آذربایجان نام برد. پس از انقلاب اسلامی بیشترین فعالیت وی بهمراه ارکستر سمفونیک کشور آذربایجان بوده است.

ظروفچی تا سال ۱۹۹۵ دو آلبوم با همکاری ارکستر سمفونی آذربایجان با نام‌های "بهترین‌های ظروفچی" شامل ۱۰ ترانه، " آرزو " شامل ۱۴ ترانه و آلبوم " آیریلیق " را با همکاری شرکت کالتکس رکوردز (CALTEX RECORDS) در سال ۱۹۹۶ تولید کرده است.

• تولدت مبارک
• آرزو با همکاری ارکستر سمفونیک آذربایجان (Arezoo/Azarbaijan State Symphony Orchestra)‏
• بهترین‌های ظروفچی با همکاری ارکستر سمفونیک آذربایجان (Best of Zoroofchi)‏
• آیریلیق (Ayreligh) با همکاری شرکت کالتکس رکوردز.
• 
  

رجب ابراهیمی متخلص به فرهاد از شاعران و ترانه سرایان  بنام کشورمتولد 1314 شهر اردبیل است که سروده ها و ترانه های ارزشمندی را تقدیم دوستاران موسیقی آذربایجان کرده است.

از سروده ها و ترانه های مشهور این استاد می توان به "آغلاما"، "آچیل سحر" و "آیریلیق" اشاره کرد که ترانه آیریلیق نخستین بار توسط رشید بهبود اوف خواننده اهل جمهوری آذربایجان اجرا شد.

این ترانه بعد از اجرای بهبود اوف، توسط بیش از 150خواننده نامدار و سرشناس دنیا هم به اجرا گذاشته شد.

مرحوم علی سلیمی از اساتید موسیقی آذربایجان چندین ترانه از آثار و سروده های فرهاد ابراهیمی را آهنگ سازی کرده است.

پیش از این مجموعه ترانه های استاد ابراهیمی در قالب کتابی تحت عنوان "آیریلیق" منتشر شده است.

ابراهیمی با نهادهای فرهنگی و هنری کشور و استان اردبیل از جمله گروه موسیقی صداوسیمای مرکز اردبیل همکاری تنگاتنگی داشته است.

رجب ابراهیمی

علی پرمهر، نامی است که این روزها در جای جای ایران و به خصوص خطه آذربایجان بر سر زبان ها افتاده و همه از صدای دلنشین، سبک منحصر به فرد و خلاقیت هایش در زمینه موسیقی میگویند. خواننده ای از نسل جوان آذربایجان و سرشار از انرژی و عشق به زبان مادری که میرود تا جان تازه ای به جسم بی جان موسیقی مدرن ترکی در ایران زمین ببخشد. موسیقی که سالیان سال است که به سبب عدم حضور افرادی چون علی پرمهر، نتوانسته آن طور که باید خود را با متدهای جدید وفق داده و هم چون سبک سنتی، هنرمندان نامی و سرشناسی را به جامعه معرفی کند.

هنرمند خوش ذوق ما زاده روستای پلمه یئر (پرمهر) دشت مغان در استان اردبیل است. میگوید از همان سنین نوجوانی و از ۱۵ سالگی فعالیت خود را در زمینه موسیقی در نزد اساتیدی چون حمید رضا نور بخش (از شاگردان استاد شجریان)، استاد ایرج، هنگامه اخوان و فریدون پور رضا آغاز نموده و به نوعی موسیقی با جسم و روحش عجین گشته است.

با خواننده های مطرح موسیقی فارسی نظیر فرزاد فرزین، محسن چاووشی و… نیز در زمینه های مختلفی هم چون ترانه سرایی همکاری های نزدیکی داشته و به نوعی او مغز متفکر بسیاری از آلبوم های مطرح منتشر شده از سوی این خوانندگان بوده است. با هنرمندان آذربایجانی نظیر ودود موذن زاده و شعرای مطرحی چون هوشنگ جعفری نیز رابطه صمیمی دارد. وی معتقد است، ابتدا ترانه سرا، سپس آهنگساز و در نهایت خود را خواننده میداند و میگوید که تخصص اصلی وی در زمینه موسیقی سنتی است.

علی پرمهر در پاسخ به این سوال خبرنگار دورنانیوز، که چرا زبان ترکی را برای فعالیت حرفه ای در زمینه موسیقی انتخاب کردید؟ گفت: این دِین و رسالت من نسبت به زبان و وطن مادری ام است. وظیفه هر هنرمندی چه ترک، چه لر، چه عرب و… این است که ابتدا برای زنده نگاه داشتن و ترویج فرهنگ و زبان خود تلاش نماید، خواه در قالب حتی یک ترانه و خواه چندین آلبوم. بنده نیز به عنوان یک آذربایجانی این را وظیفه و رسالت خود دانسته ام که هنر و توانایی های خود را با استفاده از زبان مادری خودم یعنی ترکی به جامعه ارائه نمایم. انگیزه و هدف من ادای دین نسبت به زبان مادری و کمک به ترویج و اشاعه آن است.

اما جالب است بدانید، علی بیشتر عمر خود را در شهری گذرانده است که بسیاری از ترک های آذربایجانی که قدم در آن گذاشته اند، با فراموش کردن هویت و اصالت خود، قید زبان مادریشان را زده و به قول معروف آسیمیله گشته اند. بله پایتخت! کلانشهر تهران، با وجود آنکه بخش قابل توجهی از جمعیت آن را آذربایجانی ها تشکیل میدهند، به شهر نامهربانی با زبان ترکی مشهور شده است. اما چرا علی پرمهر در چنین فضایی از عشق به زبان مادری خود غافل نشده و تصمیم گرفته است که در همین تهران و برای اعتلای زبان مادری‌اش بخواند؟ جواب علی به این سوال بسیار جالب است. او معتقد است که هر انسانی در هر طبقه اجتماعی که باشد، میبایست هویت، اصالت و کیستی خود را حفظ کرده و به جای فرار از آن همواره با افتخار یادش کند.

علی پرمهر در پاسخ به این سوال خبرنگار ما که وضعیت موسیقی ترکی را در ایران چگونه ارزیابی میکند؟ گفت: گرچه در زمینه موسیقی سنتی و فولکلور، آذربایجان حرف زیادی برای گفتن داشته و هنرمندان و گروه های مختلفی هم اکنون در حال فعالیت میباشند، اما در زمینه موسیقی مدرن و به خصوص پاپ حرفی برای گفتن نداریم! موسیقی ما در مرحله سنتی گیر کرده و بروز رسانی نشده است در عین حال که از ظرفیت و پتانسیل بالایی برخوردار بوده و  میتوانست در صورت توجه حرف های زیادی برای گفتن داشته باشد. ولی متاسفانه این گونه نیست و ما باید به موسیقی آذربایجانی در مرحله گذر از سبک های قدیمی و کم مخاطب به سبک های جدید و پر مخاطب کمک نمایئم. زبان ترکی یکی از قدرتمند ترین، شیرین ترین و غنی ترین زبان های دنیا بوده و حیف است که از ویژگی ها و شاخصه های منحصر به فرد این زبان کهن در عرصه موسیقی بهره ای نبریم.

وی در پاسخ به این سوال که آیا این عقیده را که برای فعالیت در عرصه موسیقی ترکی در ایران برخی محدودیت های قانونی و گاها تنگ نظری هایی وجود دارد، قبول دارید؟ گفت: به هیچ وجه اینطور نبوده و این عقیده تنها یک بهانه و توجیه است برای کم کاری خود ما. زمانی که خودمان تاکنون نخواسته ایم که موسیقی خودمان را احیا و آن را به صورت حرفه‌ای توسعه و گسترش دهیم، تمامی تقصیر ها بر گردن ماست. جالب است بدانید بسیاری از دوستان غیر ترک و فارس زبان من حتی در صدا و سیما، از مشوقین اصلی بنده در روی آوردن به موسیقی ترکی بوده و با حمایت از بنده حسن نیت خود را ثابت نموده اند. به نظر من زمینه برای فعالیت در زمینه موسیقی آذربایجانی فراهم بوده و هیچ گونه محدودیت و تنگ نظری در این زمنیه حداقل در تهران وجود ندارد فقط همت میخواهد و تلاش.

علی در رابطه با ارتباط و تعامل ضعیف و شکننده مردم و به خصوص جوانان آذربایجانی با موسیقی ترکی نیز اظهار داشت: باید به آنها حق دهیم، چرا که تاکنون چیزی قابل ارائه برای آن ها نداشته ایم. امروزه ذائقه موسیقیایی مردم بیشتر به طرف موسیقی پاپ و سایر سبک های جدید کشیده شده و متاسفانه در ایران موسیقی آذربایجانی همانطور که گفته شد هنوز نتوانسته است به چنین مرحله ای برسد. ما ابتدا باید زمینه را فراهم و سپس از مردم آذربایجان انتظار داشته باشیم تا به موسیقی خود ارج نهند.

او هم چنین گفت: از مسئولین و به خصوص مسئولین منطقه آذربایجان انتظار میرود با حمایت از موسیقی ترکی، زمینه را برای اعتلای هرچه بیشتر این عرصه فراهم و انگیزه هنرمندان آذربایجانی را افزایش دهند. لازم است تا اینجا با اشاره به عملکرد ضعیف شبکه های تلویزیونی استان های آذربایجانی در راستای توجه به زبان ترکی، از دست اندرکاران این شبکه ها هم چون سهند(تبریز)، سبلان(اردبیل)، آذربایجان(اورمیه) و اشراق(زنجان) بخواهیم تا با نگرشی نو در سیاست های کاری خود، به جای تخریب و تضعیف زبان ترکی در برنامه هایشان، نسبت به ترویج و اشاعه آن اقدام نمایند. چرا که عموم مردم آذربایجان و حتی خود بنده نسبت به روند کاری این شبکه ها و به خصوص شبکه استانی اردبیل انتقاد داشته و ضرورت تغییر و اصلاح چنین روندی را احساس میکنیم.

اما یکی از سوالاتی که بسیاری از ما به دنبال پاسخ آن بوده و هستیم، زمان انتشار اولین آلبوم این فرزند خلف آذربایجان است. آلبومی با نام زیبای «یاغیش آلتیندا» که قرار بودن بهمن ماه امسال منتشر و وارد بازار شود، اما چنین نشد و مردم آذربایجان بی صبرانه منتظر انتشار آن هستند. علی در این رابطه گفت: بنا به دلایلی هم چون تاخیر در دریافت کد آهنگ های پیشواز، انتشار آلبوم به تاخیر افتاد. انشالله اردبیهشت ماه سال آینده، این یاغیش آلتیندا منتشر و در اختیار علاقه مندان به موسیقی آذربایجانی قرار خواهد گرفت.

خواننده خوش صدای ما در پاسخ به این سوال که به کدام یک از تیم های ورزشی علاقه مندید؟ اظهار داشت: مگر میشود ترک باشی و طرفدار تیراختور نباشی؟ بنده طرفدار پرو پا قرص این تیم محبوب آذربایجانی بوده و حتی در برخی بازی های مهم این تیم در تهران نیز در استادیوم حضور داشته ام. البته در کنار تیراختور، به تیم شهرداری اورمیه نیز علاقه خاصی داشته و همواره بازی های این تیم در لیگ برتر والیبال را دنبال میکنم. چرا که به اعتقاد من، تیراختور نماد فوتبال و شهرداری اورمیه نماد والیبال آذربایجان هستند و وظیفه هر آذربایجانی حمایت از این دو تیم است.

وی در پایان گفت: به اعتقاد من آینده روشنی در انتظار موسیقی ترکی در ایران است، چرا که شاهد آن هستیم که خوشبختانه رفته رفته بر تعداد خوانندگان جوان آذربایجانی که قصد فعالیت در این زمینه را دارند افزوده شده و استعداد های جوانی پای در این عرصه میگذارند. البته بنده از عموم مردم آذربایجان و به خصوص جوانان نیز انتظار دارم تا با هویت، اصالت و موسیقی خود همراه گشته و با حمایت از فعالینی که به تازگی وارد این عرصه گشته اند، انرژی لازم برای ادامه کار را به ما القا نمایند. لازم است تا اینجا از لطف بی مانند مردم اورمیه نسبت به خودم تشکر ویژه ای داشته باشم. چرا که اولین واکنش ها نسبت به ترانه های بنده از سوی مردم خطه غرب آذربایجان و به خصوص مردم فرهنگ دوست و با اصالت اورمیه بوده است و بنده نیز دوست دارم تا در صورت فراهم بودن شرایط اولین کنسرت خودم را در این شهر زیبای آذربایجانی برگزار نمایم.

در سال‌های دهه ۱۳۴۰ که احمد شاملو سردبیری بخش فرهنگ و هنر نشریه «خوشه» را به عهده داشت، در پاسخ به اتهام رویکرد تبعیض‌آمیز روشنفکران تهران‌نشین نسبت به ملت‌ها و اقوام فلات ایران از جمله آذربایجانی‌ها می‌نویسد: «من حتی اشـعاری از شاعران آذربایجان را بـه زبان اصـلی چاپ مـی‌کردم کـه مدام هم زر زر سـاواک از این بابت بلند بود.»



داستان‌هایی برای کودکان

سرانجام هم ساواک انتشار «خوشه» را برنتافت و این نشریه در سال ۱۳۴۸ توقیف شد. صمد بهرنگی در چنین شرایطی پا در عرصه وجود گذاشت: یک معلم نمونه و از نخستین فعالان حقوق مدنی در مفهومی که امروز سراغ داریم.

تولد آقای معلم

صمد بهرنگی در دوم تیرماه ۱۳۱۸ در محله «چرنداب تبریز متولد شد. پدر او با شغل زهتابی گذران می‌کرد. او از تنگدستی تن به مهاجرت به قفقاز داد و دیگر بازنگشت. بهرنگی در سال ۱۳۳۴به دانشسرا رفت، معلم شد و در روستاهای آذرشهر، ماماغان، قندجهان، گوگان و آخیرجان در استان آذربایجان شرقی به کودکان محروم درس می‌داد.

او درباره تجربه‌اش از آموزگاری در روستاهای آذربایجان شرقی و بی‌ربط بودن آنچه که در دانشسرا آموخته بود با نیازهای کودکان نوشته است: «از دانشسرا که درآمدم و به روستا رفتم یک‌باره دریافتم که تمام تعلیمات مربیان دانشسرا کشک بوده است و همه‌اش را به باد فراموشی سپردم و فهمیدم که باید خودم برای خودم فوت‌وفن معلمی را پیدا کنم و چنین نیز کردم.»

صمد بهرنگی به کار نهادینه و ماندگار اعتقاد داشت. در داستان «یک هلو هزار هلو» می‌نویسد: «بوته‌های خاکشیر چنان با عجلـه و تند تند قد مـی کشیدند کـه من تعجب مـی‌کردم. اول خیال مـی کردم چند روز دیگر سرشان از درخت بادام هم بالاتر خـواهد رفت اما وقتـی ملتفت شدم کـه رگ و ریشـه محکمی توی خاک ندارند، بـه خودم گفتم که بوته‌های خاکشیـر بزودی پژمرده خـواهند شد و از بین خـواهند رفت.»

جنگ «پاره پاره»، گزیده‌ای از اشعار ترکی شعرای آذربایجان، «اتل‌ها و متل‌های آذربایجان»، «ماضـی و مضارع در جریان، در زبان کنونـی آذربایجان»، «ادبیات و فولکلور آذربایجان» از آثاری‌ست که او درباره فرهنگ و زبان ترکی پدید آورده است.

صمد بهرنگی همچنین اشعاری از مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو، فروغ فرخزاد و نیما یوشیج را به ترکی ترجمه و منتشر کرده است.

تولد یک داستان‌نویس

صمد بهرنگی در سال‌های دهه ۱۳۴۰ به داستان‌نویسی برای کودکان و نوجوانان روی آورد. «پسرک لبوفروش»، «ماهی سیاه کوچولو»، «۲۴ ساعت در خواب و بیداری»، «اولدوز و عروسک سخنگو»، «کچل کفترباز»، «اولدوز و کلاغ‌ها» و «تلخون» از مهم‌ترین آثار او در عرصه ادبیات کودکان و نوجوانا است. به اعتبار این آثار از او به عنوان مهم‌ترین نویسنده ادبیات کودکان و نوجوانان در ایران یاد کرده‌اند.

حسین محمدزاده صدیق: (نشریه خوشه، ۱۳۵۴)

در مجموعه‌‌ قصه‌هایی‌ که به ‌وسیله‌‌ بهرنگ در زمینه‌‌ ادبیات کودکان منتشر شده، «فریادهای‌ یک اسیر» نهفته است، و دیگر مسایل حیات و زندگی‌ اجتماعی‌ تحت‌الشعاع و در اطراف آن دور می‌زند، و در نتیجه اثری‌ که بتواند شعور اجتماعی‌ را بجنباند و ضرورتر به ‌حال کنونی‌ باشد، به ‌وجود می‌آید که در عین حال «برای‌ کودکان» نوشته می‌شود. مطلبی‌ که در این قصه‌ها بیش از هر چیز جلب‌نظر می‌کند، استفاده و تأثر نویسنده از فولکلور و ادبیات ملی‌ آذری ا‌ست. جایی‌ که گاهی‌، اثر، کلاً از مواد فولکلوریک گرفته می‌شود و به عبارت دیگر صورت تحریف‌‌شده‌‌ یک افسانه‌ی‌ ملی‌ را می‌یابد اما نحوه‌‌ این استفاده،‌ غالباً عاقلانه،‌ ثمربخش و با ارزش است.

ستیز با خرافات، عادت‌زدایی از رفتارهای ناشایست، تجلیل از آگاهی، و شکل بخشیدن به روحیه مدنی و مبارزه با فقر و تبعیض و خودپسندی از مهم‌ترین مضامین آثاری‌ست که صمد بهرنگی برای کودکان و نوجوانان نوشته است.

در این میان «ماهی سیاه کوچولو» شناخته‌شده‌ترین داستان صمد بهرنگی و از محبوب‌ترین کتاب‌های ادبیات کودکان است. به این داستان، جایزه معتبر هانس کریستین اندرسون هم تعلق گرفته است.

عبداله باقر حمیدی:

صمد بهرنگی با آگاهی از داستان‌های سفرنامه‌ای جهان، داستان «ماهی سیاه کوچولو» را نوشت. داستان «ماهی سیاه کوچولو» برای نخستین بار در ادبیات ایران درونمایه‌ «هدفی برای حرکت وجود ندارد، حرکت خود هدف است» را طرح کرد. بهرنگی در این داستان می‌گوید که سرانجامی برای زندگی وجود ندارد، روش زیستن خودش همان هدف زندگی است. در زمانه‌ خود این درونمایه بسیار تازه بود.

نجلیل از اراده، دعوت به بردباری، اندیشیدن و دانش‌طلبی از دیگر مضامین آثار صمد بهرنگی‌ست. آثار او در جمهوری آذربایجان و در ترکیه نیز خوانندگان پرشمار دارد. در فروردین ماه سال جاری، روزنامه گاردین «ماهی سیاه کوچولو» را جزو ده اثر برتر ادبیات کودکان قرار داد.

مجموعه آثار صمد بهرنگی

مجموعه آثار صمد بهرنگی، نشر دیباچه

مجموعه آثار صمد بهرنگی، نشر دیباچه

مجموعه آثار صمد بهرنگی، نشر دیباچه

مجموعه آثار صمد بهرنگی، نشر دیباچه

مجموعه آثار صمد بهرنگی، نشر دیباچه

مجموعه آثار صمد بهرنگی، نشر دیباچه

مجموعه آثار صمد بهرنگی، نشر دیباچه

تولد یک اسطوره

تا پیش از انتشار کتاب «از آن سال‌ها و سال‌های دیگر» نوشته حمزه فراهتی (انتشارات فروغ) این باور وجود داشت که حکومت پهلوی نویسنده «ماهی سیاه کوچولو» را به قتل رسانده. جلال آل‌احمد با نوشتن مقاله «صمد و افسانه عوام» به این باور دامن زد. از آن پس بود که صمد بهرنگی به عنوان یک اسطوره مطرح شد. بر اساس آمارهای سازمان ثبت احوال، تا سال‌ها، خانواده‌های آذربایجانی برای گرامیداشت نام و خاطره صمد بهرنگی فرزندانشان را «صمد» و «اولدوز» می‌نامیدند.

جلال آل‌احمد در نامه‌ای به منصور اوجی (شاعر):

«…اما در باب صمد. درین تردیدی نیست که غرق شده. اما چون همه دلمان می‌خواست قصه بسازیم ساختیم… خب ساختیم دیگر. آن مقاله را من به همین قصد نوشتم که مثلاً تکنیک آن افسانه‌سازی را روشن کنم برای خودم. حیف که سر و دستش شکسته ماند و هدایت‌کننده نبود به آن چه مرحوم نویسنده‌اش می‌خواست بگوید…»

حمزه فراهتی که یک افسر دامپزشک با گرایش‌های مارکسیستی‌ بود، در روز نهم شهریور ۱۳۴۷صمد بهرنگی را با اسب به منطقه مرزی برد.

حمزه فراهتی (از آن سال‌ها و سال‌های دیگر):

«رودخانه در طرف ایران نسبتاً آرام و در طرف ساحل شوروی کمی مغشوش و تند بود. جائی که صمد ایستاده بود، آب حتی به بالاتر از نافش نمی‌رسید. او خود را در مسیر آب ول کرد. سرشار از شوق و شعف تلالو تابش طلائی خورشید روی سطح آب، پنجاه متری شنا نکرده بود که صدای فریاد صمد را شنید “دکتر! دکتر!” برگشت و دید صمد تا بالای شانه‌هایش توی آب است و هراسان دست و پا می‌زند. او چرخ زد و در خلاف جهت آب شروع کرد شنا به سمتی که دست و پا می‌زد. نصف راه را شنا کرده بود که سومین بار صدای صمد را شنید …»

«از آن سال‌ها و سال‌های دیگر» که با زاویه دید «سوم شخص مفرد» نوشته شده، تنها سندی‌ست که از چگونگی درگذشت صمد بهرنگی وجود دارد. شماره ۱۸ نشریه آرش که در سال ۱۳۴۷، پس از مرگ صمد بهرنگی منتشر شد، در شکل بخشیدن به اسطوره او بی‌تأثیر نبود.