مولانا حکیم ملا محمد فضولی،‌ شاعر و اندیشمند متفکر و شاعر سه زبانه‌ای است که تأثیر عمیقی در تاریخ ادبیات ترکی و عربی و فارسی بر جای نهاده است. نام او محمد، نام پدرش سلیمان بوده است. گفته شده که در سال 910 هجری در خانواده‌ای شیعی مذهب و آذربایجانی،‌ در جوار مرقد سید الشّهدا، در کربلا به دنیا آمده است. او را «بزرگترین شاعر ترکی آذربایجانی در سدهٔ دهم هجری قمری» می‌دانند از کودکی و کیفیت تحصیلاتش آگاهی‌هایی به دست نیامده است. در جوانی لقب «ملا» گرفته و مشهور به ملا فضولی بوده است. علوم عربی را نزد عالمی به نام رحمت الله و علوم ادبی را نزد «حبیبی» شاعر معروف آذربایجان آموخته و نیز با دختر رحمت الله ازدواج کرده و پسری عالم و شاعر با تخلص فضلی داشته است

پدر فضولی بنا به گفته ‹‹صادق بیگ افشار›› از ایل بیات بوده که یکی از 22 طایفه مهاجر ترکان اوغوز می باشد.

لقب «ملا» نشانه‌ی کلامی بودن وی و لقب «حکیم» بیانگر رویکرد او به فلسفه و حکمت است. به دیگر سخن، حکیم ملا محمد فضولی مانند ابوعلی سینا و بیشتر از او، توانست کلام و فلسفه را به گونه‌‌ای آشتی دهد و راه سومی در حکمت اسلامی بگشاید که بعدها از سوی حکیم ملا عبدالله زنوزی دنبال شد.

فضولی،‌ شاعری اندیشمند است و در شعر ترکی،‌ ید طولایی دارد. در مقدمه‌ی دیوان ترکی خود می‌گوید:
«علم سیز شعر اساسی یوق دیوار اولور و اساس‌سیز دیوار، غایتده بی‌اعتبار اولور».
یعنی:«شعر عاری از علم همچون دیواری بی‌بنیان باشد و دیوار بی‌بنیان را سرانجام اعتبار نشاید».
در همانجا،‌ از تحصیل علوم عقلی و نقلی و پرورش استعداد شعری خود با دانش و معرفت سخن می‌گوید و اعتقاد دارد که:«شاعری از الطاف الهی است که نصیب برخی از اولاد آدم می‌شود.» و شاعری را نوعی عبادت می‌شمارد.
استعداد سرشار و بی‌نظیر او، نقش عظیمی در دگرگون سازی ادبیات ترکی ایرانی دوره‌ی اسلامی داشته است و می‌توان گفت که نقشی را که نظامی در شعر فارسی ایفا کرده است، او در تاریخ شعر ترکی دارد. از روزگار خودش تا قرن‌ها بعد، بسیاری از شاعران نام آور ترکی‌سرا تحت تأثیر آثار او به خلاقیت شعری پرداخته‌اند، نظیره‌سازی و تضمین بر بسیاری از آثار او را بر خود افتخار شمرده‌اند. مانند: باقی (شاعر بزرگ عثمانی)، خیالی، نائلی، قوسی تبریزی،‌ ندیم، شیخ غالب، سید عظیم شیروانی، میرزا علی اکبر صابر و دیگر شعرای ترکی آشنای ایرانی، بر آثار او نظیره‌ها ساخته‌اند و او را «استاد الشّعرا» نامیده‌اند. به نظر یکی از فضولی‌پژوهان، فضولی در آفرینش شعری تحت تأثیر هیچ شاعری قرار نگرفته است و سراینده‌ای دارای شایستگی مستثنایی می‌باشد. آثار او پیش از دوره‌ی ستم‌شاهی در مدارس و تکایای کشورمان تدریس می‌شده است. کلیات آثارش در کتابخانه‌های ایران نظیر کتابخانه‌های آستان قدس رضوی، مجلس، ملی، دانشگاه تهران و جز آن محفوظ و مضبوط است.
مولانا حکیم ملا محمد فضولی بارها به منسوبیت قومی خود اشاره کرده، خود را «ترک زبان» نامیده است و این زبان را مناسبترین قالب بیان عواطف و احساسات خود دانسته است.
دیوان ترکی:
 در برگیرنده‌ی تحمیدیه‌ها، نعت‌ها، مراثی، قصائد، مسمطات، غزلیات، قطعه‌ها و انواع دیگر شعر ماست که با یک مقدمه‌ی منثور زیبایی آغاز می‌شود. این دیوان، نخستین بار در تبریز به سال 1247 هـ . چاپ شده است. دو بار نیز در تهران به صورت چاپ سنگی و سربی انتشار یافته است. در سال 1258 در بولاق (مصر)، در 1256 در عشق آباد،‌ در 1268 در اسلامبول چاپ شده است. پس از تغییر الفبای اسلامی ترکی به لاتین و اسلاو و روسی نیز بارها در بلاد اسلام با دیدگاه‌های گوناگون به نشر آن مبادرت کرده‌اند. نشرهای موجود ایران در 50 سال اخیر که می‌توان گفت، همه ساله به صورت افست،‌توسط کتابفروشی فردوسی تبریز به بازار عرضه می‌شود، از روی چاپ 1286 هـ . که در مطبعه‌ی تصویر افکار اسلامبول به عمل آمده، انجام می‌پذیرد. بخش غزلیات این دیوان،‌ در سال 1367 توسط آقای میر صالح حسینی (سولماز) با مقدمه‌ی مبسوطی چاپ شد. در سال 1357 نیز به هنگام برگزاری کنگره‌ی جهانی فضولی از سوی وزارت ارشاد در تهران، چاپ مغلوط و مشکوکی بیرون داده شد.
گزینه‌ای هم از غزلیات این دیوان، در سال‌های اخیر در تبریز از سوی آقای حسین فیض اللهی وحید چاپ شده است. نشر علمی و نوین کامل از آن را، اینجانب در سال 1384 با تعلیقات و کشف الابیات بیرون دادم. چندین شرح نیز بر آن نگاشته شده است که از شرح‌های معاصر و آکادمیک می‌توان کتاب درسی پرفسور دکتر خلوق ایپک‌تن را نام برد.
دیوان فضولی با یک دیباچه‌ی منثور آغاز می‌شود. سپس دو تحمیدیه و نه نعت می‌آید که آن‌ها را می‌توان از زیباترین آثار فضولی شمرد. مثلاً نعت معروف، به مطلع:
ساچما ای گؤز اشکدن کؤنلومده‌کی اودلارا سو،
ذوق تیغیندن عجب یوخ اولسا کؤنلوم چاک- چاک،
کیم بو دنلی دوتوشان اودلارا قیلماز چاره‌سو.
کیم مرور ایله بوراخیر رخنه‌لر دیوارا سو.
تا آنجا که می‌گوید:
طینت پاکینی روشن قیلمیش اهل عالمه،
سید نوع بشر، دریای دُرّ اصطفا،
قیلماق ایچون تازه گلزار نبوت رونقین،
معجزی بیر بحرِ بی‌پایان ایمیش عالمده کیم،
اقتدا قیلمیش طریق احمد مختارا سو.
کیم سپیبدیر معجزاتی آتش اشرارا سو،
معجزیندن ائیله‌میش اظهار سنگ خاره سو.
یئتمیش آندان مین- مین آتش خانه‌ی کفّاره سو.
در دیوان ترکی فضولی که این قلم ترتیب داده است، پس از قصائد (48 قصیده) بخش غزلیات می‌آید که شامل 410 غزل بسیار زیبای عرفانی و فلسفی است. اغلب آن‌ها 7 بیت است و به ندرت به غزل‌های 6 و 8 بیتی بر می‌خوریم. بسیاری از غزل‌های او را ترکی آشنایان هموطن ما از حفظ دارند. مانند غزل‌های با مطلع‌های:
دوستوم عالم سنین چین گر اولا دوشمن منا،
اول پریوش کیم ملاحت مولکونون سلطانیدیر،
پنبه‌ی داغ جنون ایچره نیهاندیر بدنیم،
جان وئرمه غم عشقه که عشق آفت جاندیر،
منی جاندان اوساندیردی جفادان یار اوسانمازمی،
*
* جان عالم سن، یئترسن دوست آنجاق سن منا.
حکم اونون حکمی دورور، فرمان اونون فرمانیدیر.
دیری اولدوقجا لباسیم، بودور ئولسم کفنیم.
عشق آفت جان اولدوغو مشهور جهاندیر.
فلکلر یاندی آهیمدن مورادیم شمعی یانمازی؟
پس از غزل‌ها،‌ 33 قطعه، 1 ترکیب بند، ساقینامه، مثنوی، 1 مسبّع، 1 مسدّس، 1 ملمع، 13 دوبیتی و 105 رباعی در دیوانش آمده است.
2- 3- 1. لیلی و مجنون: مثنوی عرفانی گرانقدری است که همچون نگینی در گستره‌ی ادبیات ترکی می‌درخشد. این مثنوی بارها در تبریز و تهران چاپ شده است و متأسفانه متن علمی و انتقادی آن را چون دیگر ذخایر فرهنگی اسلامی، مستشرقان ترتیب داده‌اند و در کشور خود ما در این باب فعلاً همتی به خرج داده نشده است. این اثر در وزن «مفعول مفاعیل فعولن» در سال 941 هـ . سروده شده است. فضولی این اثر را با توحیدیه، مناجات و نعت شروع می‌کند که مستشرقان اغلب در نشرهای خویشتن، این سه بخش را حذف کرده‌اند.
اغلب شاعرانی که پس از فضولی به ترکی یا فارسی، مثنوی لیلی و مجنون و یا هر مثنوی بزمی دیگر سروده‌اند، تحت تأثیر نبوغ او بوده‌اند. نسخه‌های خطی فراوانی از آن در دنیا موجود است. نخستین بار در تبریز در سال 1264 هـ . به چاپ سنگی رسیده است. چاپ‌های متعدد و متنوع از آن در شهرهای باکو و استانبول انجام پذیرفته است. چند اپرا و فیلم نیز بر اساس آن ساخته شده است که آوازه‌ی جهانی دارد و چندین بار در صحنه‌های تئاتر اجرا شده است و به چندین زبان نیز ترجمه شده است.
اثر گرچه مثنوی است، ولی در متن آن،‌23 غزل و دو مربع نیز داخل شده است که ما آن‌ها را به نشر نوین «دیوان اشعار ترکی فضولی» وارد کردیم. در مقدمه از اینکه در روزگار وی شعر و شاعری خوار شمرده می‌شده سخن گفته است:
اول دؤوره‌ده‌یم کی نظم اولوب خوار،
اول رتبه‌ده قدر نظم‌دیر دون،
. . . مین رشته‌یه طورفه لعل چکسم،
قیلماز آنا هیچ کیم نظاره،
. . . دؤوران ایستر کی خوار اولا نظم،
هر سؤز کی گلیر ظهورا مندن،
. . . من منتظرم وئرم رواجین،
تعمیر خرابا طالییم من،
اشعار اولوب کسادْ بازار.
کیم کُفر اوخونور کلام موزون.
مین روضه‌یه نازنین گول اکسم.
دئرلر گوله خار، لعله خاره.
بی‌عزت و اعتبار اولا نظم.
مین طعنه بولور هر انجمندن.
بیمار ایسه ائیله‌یم علاجین.
اِن شاءَ الله که غالیبم من . . .
پیش از فضولی چندین تن از شاعران ترکی زبان از جمله: شاهدی، نوایی، بهشتی، حمدی، قدیمی، جلیلی و . . . ماجرای لیلی و مجنون را به نظم کشیده‌اند و در زبان‌ فارسی نیز خبر از چند مثنوی، مانند مثنوی گرانجای نظامی گنجوی و نیز مثنوی عبدالرحمن جامی داریم. ولی هیچ یک از آن‌ها جز اثر نظامی، چون سروده‌ی فضولی این‌ همه شهرت قبول و آوازه نیافت. به گونه‌ای که اثر فضولی را در قریب به اتفاق کشورهای جهان،‌ آشنایان به ادبیات مشرق زمین می‌شناسند و ترجمه‌ها و روایت‌های غربی نیز اغلب بر ساختار منقول فضولی متکی است.
3- 3- 1. بنگ و باده: مثنوی عارفانه‌ای در 450 بیت که پیش از جنگ چالدران سروده شده و به شاه اسماعیل ختایی تقدیم شده است. در این اثر،‌ منظور از بنگ، سلطان بایزید دوم و منظور از باده، شاه اسماعیل است. این مثنوی چند بار در داخلِ کلیات فضولی در تبریز و تهران چاپ شده است.
در این داستان، باده بر بنگ برتری داده می‌شود. در آغاز آن تحمیدیه، نعت و ذکر فضائل و مناقب حضرت علی(ع) و مدح شاه اسماعیل ختایی آمده است. سپس در وصف باده سخن می‌رود. باده پس از وصف خود، برای بنگ، ایلچی می‌فرستد ولی ایلچی به باده خیانت می‌ورزد. باده قشون بر می‌دارد و به سوی بنگ روان می‌شود و در فرجام ماجرا بر بنگ غلبه حاصل می‌کند.
مثنوی در وزن «فاعلاتن مفاعلن فعلن» سروده شده است. پچوی در تاریخ خود از شاعر معروف عثمانی موسوم به غازی گرای نام می‌برد که بر این مثنوی نظیره‌ای زیبا سروده و آن را گل و بلبل نامیده است.
این مثنوی در 450 بیت سروده شده است و شیوه عنوان گذاری منظوم قرن نهم ادبیات ترکی آذربایجان در آن رعایت شده است. عنوان‌های برخی از فصل‌های آن چنین است:
هست این نعت احمد مختار،
و یا: شمه‌ای وصف حیدر کرار،
و یا: باشد این مدح شاه اسماعیل،
آغاز مثنوی چنین است:
ای وئرن بزم کائناته نسق،
عشق میخانه‌سین قیلان معمور،
کی ائدیب اول غرور جامینی نوش،
جمله‌دن مخفی اولا اسراری،
بوراخان جام عشقه نشئه‌ی حق.
سونان اوندان جهانا جام غرور.
اهل نطق اولا واله و مدهوش.
اولمایا هیچ کیم خبرداری . . .

جانیمین جوهری اول لعل گوهر باره فدا

عمرومون حاصلی اول شیوه رفتاره فدا

درد چکمیش باشیم اول خال سیاه قربانی

تاب گورموش تنیم اول طرّۀ طرّاره فدا

گوزلریمدن ساچیلان قطرۀ اشگیم گوهری

لبلریندن توکولن لولوی شهواره فدا

چاک سینمدن اولان قانلی جگرپاره لری

مست چشمینده اولان قانلی غمزۀ خونخواره فدا

پاره پاره دل مجروحی پریشانیمدن

سرکوینده اولان هر ایته بیر پاره فدا

جان و دل قیدینی چکمکدن ئوزوم قورتادیم

جانی جانانییه ائتدیم دلی دلداره فدا

ای فضولی نولا گر ساخلارایسم جانی عزیز

وقت اولارکیم اولا اول شوخی ستمکاره فدا

ملا محمد فضولی

یار  جور ائتمز مانا ، اغیار تعلیم ائتمه دن
بالله ، اغیار ائلیه ین احسانی یار ائتمز مانا
داغیدیر هر لحظه رخت عیشمی آهیم یئلی
هانسی نا حق ظلم دور کی ، روزگار ائتمز مانا
نقد جان تاراج غمدن ساخلاماق دشواردیر
عشق تا سنگ ملامت دن حصار ائتمز مانا
چرخ دن آشور مادان یادینله آه آتشین
قدر ائدیب گردون شرردن زر نثار ائتمز مانا
یاد لعلینله فضولی گوزله ییب راه عدم
وار بیر تدبیری اما اشکار ائتمز مانا


محمد فضولی

 قد    انار  العشق    للعشاقی   منهاج    الهودی

سالک    راه  حقیقت     عشقه     ائیلر      اقتدا

عشق دیر اول نشاء کامل کیم ، اوندان دیر مدام

مئیده  تشویر  حرارت ،  نئیده  تاثیر   حرارت

وادی  وحدت  ، حقیقته    ،    مقام    عشق دیر

کیم ، مشخص اولماز اول وادیده سلطاندان گدا

ائله مز  خلوتسرای سرّ  وحدت  محرمی

عاشقی معشوق دن ،معشوقی عاشقدن جدا

ای کی ، اهل عشقه سوئیلرسن ،ملامت ترکین ائت !

سوئیله کیم ، ممکن مودور تغییر تقدیر خدا ؟

عشق کلکی چکدی خط حرف وجود عاشقه

کیم اولا ثابت حق اثباتیندا نفی ماعدا

ای فضولی انتها ذوق بیلدین عشقدن

بوئیله دیر هر عیش کی ، حق عادله قیلسان ابتدا

محمد فضولی

محمد فضولی (ترکی آذربایجانی: Məhəmməd Füzuli، ترکی استانبولی: Fuzûlî) یا ملا محمد بن سلیمان بغدادی ‏(۱۴۸۳-۱۵۵۶) شاعر و ادیب آذربایجانی است. او را «بزرگترین شاعر ترکی آذربایجانی در سدهٔ دهم» می‌دانند. پدر وی ساکن حله در عراق امروزی بود و محمد فضولی در آن‌جا به‌دنیا آمد و در بغداد پرورش یافت از این روی، سه زبان ترکی، فارسی و عربی را به خوبی می‌دانست و به هر سه زبان شعر سروده‌است. او را یکی از پایه‌گذاران سبک هندی می‌دانند.

مردم این دیار را با  من   اثر شفقت و عنایت نیست

یادر ین قوم نیست معرفتی   یا مرا هیچ قابلیت نیست

محمد پسر سلیمان در حدود سال ۱۴۸۳ در عراق به‌دنیا آمد. در منابع معتبر از جمله مجمع‌الخواص صفحهٔ ۱۰۳ حله به عنوان محل تولد فضولی برشمرده شده است، اما در برخی منابع دیگر کربلا یا نجف هم آمده است. پدرش سلیمان بود که به حله مهاجرت کرد و قاضی آن شهر بود. «پدر فضولی بنا به گفتهٔ «صادق بیگ افشار» صاحب تذکرهٔ «مجمع الخواص» –که به زبان ازبکی نوشته شده– از ایل بیات بوده که یکی از ۲۲ طایفه مهاجر ترکان اوغوز می‌باشد.» او در حله و سپس بغداد تحصیل کرد و یکی از استادانش «ملک الشعرای حبیبی» از شاعران حروفی بود. حدود هفتاد ساله بود که در بغداد درگذشت.

آثارترکی

·       دیوان شعرها

·       شاه و گدا

·       لیلی و مجنون

·       مثنوی بنگ و باده که به شاه اسماعیل تقدیم شده است.

·       روضه

·       حدیقت السعداء

·       صحبت الاثمار که گفت و گوی بین چند میوه است و یکی از نخستین کتاب های ادبیات کودک به شمار می رود.

·       شکایت نامه

·       رساله معما

آثار فارسی

·       دیوان شعرها

·       رند و زاهد

·       صحت و مرض

·       انیس القلب

·       ساقی نامه (هفت جام)

·       روح نامه (سفرنامه روح یا حُسن و عشق)

آثار عربی

·       مطلع الاعتقاد

·       دیوان اشعار عربی