از دید تاریخ و جغرافیا موسیقی هر منطقه از تاریخ و زندگی آن
منطقه متأثر می‌شود. موسیقی آشیقی قدیم‌ترین موسیقی این منطقه است که از
بطن زندگی ملت آذربایجان برخاسته و از حیات اجتماعی آنان منشأ گرفته‌است.
آهنگهای آشیقی به شش دستگاه موسیقی یعنی زابل سه‌گاهی، آورتا ماهور، راست،
بیات شیراز، بیات کرد و شور محدود می‌شود. امروزه با توجه به آهنگهای
آهنگسازان معاصر و شیوهٔ تنظیم موسیقی آنان به هارمونی و آکوردی جدید برمی
خوریم که اصل و ریشهٔ آنها از زمانهای قدیم در ساز آشیقی آذربایجان وجود
داشته‌است و از گذشته تا حال نواخته شده و می‌شود؛ به عنوان مثال در
آکوردهای ساز تنوع اجرای فاصله‌های پنجم، چهارم و دوم که اکنون مورد توجه
همه آهنگسازان جهان نیز قرار گرفته، قابل ذکر است. آهنگساز همیشه جاوید و
نامی آذربایجان، دانشمند بزرگ اوزوئیرحاجی بیگ اف در خلق اپرای کور اغلو از
همین آکوردها استفاده کرده‌است.
قوپوز (ساز) مادر همه سازهای آذربایجانی است. به همین دلیل در آذربایجان
اسم عام “ساز” به طور خاص فقط به قوپوز اطلاق می‌شود. بعضی‌ها قدمت ساز را
با تاریخ پیدایش و رشد تمدن در آذربایجان یکی می‌دانند. میرعلی سید سلامت
در کتاب “مقدمه‌ای بر کتاب دده قورقود” و “اصلی و کرم” ساز و صنعت آشیقی را
در اساطیر ترکی جستجو می‌کند. او بر این باور است که از بررسی دده قورقود و
داستان‌های حماسی و عاشقانه آشیق‌ها می‌توان به این نتیجه رسید که
موتیف‌های اساطیری پنهان در متن آنها قطعا به دوران اولیه تمدن بشری مربوط
است. یعنی آن زمان که هنوز اندیشه فلسفی و دینی شکل نگرفته و بشر اولیه
دوران آنیمیستی (زنده پنداری) و توتمیستی را می‌گذراند.
این اسطوره‌شناس با تحلیل دقیق از محتوا و شکل داستان‌های آشیقی معتقد
است که این آثار کهن بی‌شک مانند ادیسه‌ی هومر و یا گیل‌گمیش یکی از
ابزارهای مهم شناخت تاریخ اندیشگی یک سرزمین است. او آشیق‌های امروزی را
همان شامان‌های دوران کهن می‌داند. استاد و محقق محترم دکتر ضیا
صدرالاشرافی برای اولین بار نشانه‌های آشیق‌ها را در تمدن ایلامی شناسایی
کردند. ایشان تصویر تنها مجسمه آشیق ساز به‌دست در موزه لوور پاریس را با
توضیحی در مجله تریبون چاپ سوئد منتشر کردند. این مجسمه ۴۷۰۰ سال قدمت دارد
و نوازده‌ای ساز به سینه را در حال داستان‌سرایی یا آواز خواندن به وضوح
نشان می‌دهد.
گام 2 - پرده و اکتاو
هارمونی‌های
معاصر با ترکیبهای متنوع آنها از زمانهای قدیم در موسیقی آشیقی به کار
می‌رفت. پس اهل موسیقی به خصوص آهنگسازان آذربایجان می‌باید به موسیقی
آشیقی و آهنگهای آن آشنایی کافی داشته باشند.ساز عاشیقی، که عموماً با تک
لغت ساز شناخته می‌شود، با قوپوز و چگور هم خانواده است و از جهات زیادی به
باغلاما شباهت دارد. ساز کاسه‌ای حجیم و نیمه گلابی، از چوب درخت توت، و
دسته‌ای از چوب درخت گردو و یا زردآلو است که روی آن سیم و پرده‌ها را برای
نواختن آهنگهای گوناگون نهانده‌اند. ساز عاشیقی با مضراب نواخته می‌شود.
روی بسیاری از سازهای عاشیقی تزییناتی از جنس صدف، استخوان یا پلاستیک‌های
رنگی دیده می‌شود. ساز دارای ۲۰ پرده می‌باشد و از ۹ سیم تشکیل می‌گردد. در
این آلت موسیقی هفت پرده اصلی و پنج نیم پرده وجود دارد. اولین پرده سیم
اول ساز بر اساس اوکتاو «do» تنظیم می‌شود. پرده‌های این ساز بر اساس
اوکتاو، به قرار زیر است:
باش پرده/ اوکتاو/ اول صدای «Re»
آورتا پرده / اوکتاو/ اول صدای «Mi be mal»
شاه پرده / اوکتاو/ اول صدای «fa»
ایاق دیوانی پرده/ اوکتاو/ اول صدای «sol»
بایاق پرده/ اوکتاو/ اول صدای «La be mol»
آیاق شاه پرده/ اوکتاو / اول صدای «si be mol»
بئچه پرده / اوکتاو / اول صدای «do»
آشنایی با ساز قوپوز
قوپوز، چوگور یا چُگور ، سازی است از خانوادهٔ سازهای زهی مقید از ردهٔ
تنبور که به آن دوتار نیز می گویند. چگور مرکب از یک قطعه چوب مجوف بر شکل
عودی کوچک است که دارای پنج وتر می باشد.
ساختار ساز قوپوز
ساختمان ساز قوپوز از یک کاسه طنینی گلابی شکل و دسته ای مانند دسته
تنبور تشکیل می شود. کاسه اش از سه تار بزرگ تر است. نوعی از قوپوز ، دو
تار فلزی دارد و به همین سبب به آن دوتار نیز می گویند.
نواختن ساز قوپوز هنوز هم میان ترکمن ها و ایرانیان آذری رایج است. چگور
رایج در جمهوری آذربایجان و نواحی ترک نشین ایران، معمولاً نُه سیمه است و
نسبتاً از دوتار و تنبور بزرگ تر است. چگور نزد عاشیق ها در آذربایجان
قوپوز (و ساز) نامیده می شود و سازی شبیه باغلاما است.
تفاوت قوپوز معمول در منطقه همدان با قوپوز یا ساز عاشیق های مناطق دیگر
آذربایجان و سازهای مشابه ترکیه ای (چؤگؤر، باغلاما، تامبورا و دیوان) در
کوک سیمها و تعداد و فواصل پرده هاست؛ همچنین سازهای مذکور در شکل و
اندازهٔ کاسه و صفحه تفاوتی اندک با هم دارند.
کوک قوپوز رایج در بین ترکهای همدان
قوپوز مورد استفاده در مناطق ترک نشین همدان معمولاً نه سیمه است و به
طور معمول درحالت دست باز، سه سیم پایین قوپوز کوک re و شش سیم بالا کوک do
دارند.
گونهٔ دیگر از کوک قوپوز هم به همین صورت است؛ جز اینکه سیم چهارم کوک
sol می گیرد. این کوک، زارِنجی نام دارد و کاربرد آن در مقایسه با کوک
پیشین، کمتر است. در گذشته گونه ای کوک به نام زنگ شتر رایج بود که امروزه
تقریباً به فراموشی سپرده شده است.
برای اجرای مقامهای شبیه به دستگاه ماهور (یا راست پنجگاه همچون
کوراوغلو) بهتر است سیم زارنجی (سیم چهارم) را فا کوک کرد. برای اجرای سه
گاه ترکی بهتر است سیم زارنجی (سیم چهارم) را می کوک کرد.
پرده بندی قوپوز همدان
به طور معمول قوپوز دارای یازده الی سیزده پرده است؛ اما نوازندگان حرفه
ای این ساز گاه چندین پرده روی صفحه چگور تعبیه می کنند (با نواری باریک
از جنس حصیر یا نخ پلاستیکی). معمولاً غیر از پرده اول چگور که ربع پرده یا
اصطلاحاً کرن است، بقیه پرده ها یا اصلی است یا نیم پرده. پرده هایی که در
نواختن اغلب مقامها و نغمه های ترکی به کار می رود، عبارت است از اول،
سوم، پنجم، هفتم، هشتم و دهم.
قوپوز نوازان در اجرای برخی از مقامها با انگشت شست بر سیمهای واخوان
(شش سیم بالا) پرده گیری می کنند (عاشیقهای آذربایجان و به خصوص اوزانهای
ترکیه در استفاده از سیمهای چهارم به بعد مهارت بیشتری دارند).
از تکنیکهای نواختن قوپوز می توان به نواختن سرانگشت سوم یا چهارم دست
راست بر صفحه چگور اشاره کرد که در بین نوازندگان سازهای خانواده باغلاما
در کشور ترکیه نیز مرسوم است. در پرده گیری نیز در حالت نزولی دست چپ بر
دسته ساز، نوازنده معمولاً با انگشت سوم بر پرده la کرن پس از پرده la وsol
بمل پس از پرده sol اشاره می کند. این فن در نواختن کمانچه محلی نیز
کاربرد دارد.
گام 4 - تعدادی از آهنگ های ساز قوپوز
سی و شش آهنگ در دستگاه سه‌گاه زابل است که استاد چنگیز مهدی‌پور به شکل «نت» درآورده‌است. این آهنگها به شرح ذیل است:
- باش دیوانی
- دوبیتی
- زیل دوبیتی
- ذوالفقاری (آزافلی دوبیتی)
- قزاق دوبیتی سی
- کرم گؤزل‌له‌مه‌سی
- سلیان گؤزل‌له‌مه‌سی
- آران گؤزل‌له‌مه‌سی
- واقف گؤزل‌له‌مه‌سی
- دمیر گؤزل‌له‌مه‌سی
- اسفندیار گؤزل‌له‌مه‌سی
- یانیق کرمی
- قربانی
- دیلقمی
- فاخرالی دیلقمی
- باش‌ساری‌تِل
- داغلار بایاتیسی
- بادامی شکسته
- آزافلی گؤزلری
- آزافلی گرایلی
- باش دوراحانی
- باش نخجیوانی
- قربتی
- سلطانی
- یورد یِری
- واقف مخمس
- نارآغاجی نارچیچگی
- اسگی قایتاقی (قاراداغ شکسته‌سی)
- شیروانی
- نخجیوان گؤلؤ
- گیله‌ناری
- گؤدک دونو
- گؤگ گؤلَه گَل
- شَرَبانی
- بَگ تعریفی
- باش مخمس
برگزیده‌ای از کتاب عاشیق هاوالاری
آرتــیغین اوخوماغا بورا کلیک اِئلین
