1- 6. الیفنامه

الیفبا حرفلرینین بیر به بیر شعره سالېنېب تفسیر ائدیلمه‌سینه، الیفنامه دئییلیر. بو نوع شعر، عاشېق شعری شاخه‌لریندن بیری سایېلماقدادېر. نسیمی یازدېغې الیفنامه‌لرده، حروفیلیڲین حرفلر حاققېنداکې دۆشۆنجه‌لرینی راحاتجا تفسیر ائتمیشدیر. اۏ، الیفبا حرفلرینی باشدان سۏنا و یا سۏندان باشا، ترتیب ایله قصیده قالې‍بېندا و هر حرفی بیر بئیتین باشېنا سالاراق شرح ائتمیشدیر.

همین شیوه ایندیه قده‌ر عاشېق شعرینده مرسوم اۏلان شیوه‌لردن سایېلېر. تۆرکیه‌ده بکتاشیلر و علویلر آراسېندادا بو طرز شعرلر، نسیمی‌نین تأثیری ایله طریقتین دینی- فلسفی دۆشۆنجه‌لرینی بیر آزدا اسرار انگیز بیر هاوا ایله آچېقلاماق مقصدی ایله رایج اۏلموشدور.[1]

آذربایجان دیوان ادبیاتېندا الیفنامه یازان شاعیرلر چۏخ اۏلموشلار. بو نوع شعرین اۏخوجولار طرفیندن داها یاخشې منیمسنمه‌سی اۆچۆن، آشاغېداکې پیغمبر نعتینده اۏلان الیفنامه‌نی نقل ائدیریک:

ادبیات تاریخیمیزده الیفنامه‌لر، اوستادنامه کیمی عاشېق شعر قالېبلارېنادا سالېنمېشدېر.

نسیمی‌نین الیفنامه‌لری‌نین اؤزۆنه مخصوص حال و هواسې واردېر. او، بورادا یئنه‌ده اؤزۆنۆن اۆره‌کدن ایناندېغی حروفیلیک اینانجلارېنې تفسیر و تبلیغ ائدیر.

2- 6. قصیده

قصیده کلمه‌سی‌نین آنلامې قصد ائتمک و یؤنلمک دیر. شعرده: معلوم بیر هدف ایله یازېلان اوزون شعر فۏرماسېدېر. قصیده‌ده بیرینجی بئیتین ایلک مصراعی بۆتۆن بئیتلرین سۏن مصراعلارې ایله اویاقداش یا هم‌قافیه اۏلمالېدېر.

قصیده ان آزې 15 بئیت و ان چوخ 99 بئیت اۏلور.

قصیده‌نین آشاغېداکې مهم نۏعلارې واردېر:

1. تحمیدیه. 2. نعت. 3. منقبه. 4. مدحیه. 5. عرفانیه. 6. اجتماعیه. 7. فلسفی. 8. اؤیود وئریجی. 9. سیاسی. 10. انتقادی.

نسیمی‌نین قصیده‌لری عمومیتله 1، 2، 3 و 5 - نجی نۏعلاردان سایېلېر. اۏنون قصیده‌لری ایستر الیازمالار، ایسترسه‌ده چاپ اۏلموش دیوانلارېندا ایندیه قده‌ر داغېنېق حالدا، دیوانېن مختلیف یئرلرینده یئرلشدیریلمیشدیر.

بیز بو چاپدا، قصیده‌لری خاص بیر بؤلومه توپلادېق. اۏنون قصیده‌لری آراسېندا 51، 47، 43، 34، 33، 32، 22 و 21 بئیتلی قصیده‌لر واردېر.

3- 6. غزل

بو کلمه‌نین معناسې قادینلار ایله عاشیقانه صحبت ائتمک دیر. شعر دۆنیاسېندا ایسه 6 بئیتدن آز و 15 بئیتدن چۏخ اۏلماماق شرطی ایله یازېلان عئشق و گؤزللیڲی ترنّم ائده‌ن شعردیر. غزلده‌ده قافیه‌لر، قصیده‌ده دئدیڲیمیز کیمی گلر. بیرینجی بئیته مَطلع، سۏن بئیته مَقطع دئییلیر. شاعیرین تخلّص آدې مقطعده گلیر. نسیمی‌نین غزللری آذربایجان ادبیات تاریخی‌نین ان لطیف و اۏیناق غزللری حساب اۏلونور و بعضاً دانېشېق دیلی قده‌ر ساغلام و طبیعی‌دیر. اۏنون غزللری عمومیتله عاشېقانه- عارفانه غزللر حساب اۏلونور. نسیمی دیوانلارېنا مینه یاخېن غزل سالېنمېشدېر. بوز بورادا اۏنا انتسابې مشکوک اۏلان غزللری آیرې بؤلۆمه یېغدېق. بیز 401 قطعی و 98 منسوب غزل تقدیم ائدیریک.

4- 6. ترجیع‌بند

بندلر ایله قورولان اوزون بیر شعر بیچیمیدیر. هر بند بیر غزل کیمی اۏلور، بندلری بیر- بیرینه باغلایان «واسیطه‌ بئیت»، هر بندین سۏنوندا تکرار اۏلور. عمومیتله شاعیریمیزین چاپ اۏلموش دیوانلارېندا یئرلشن اۆچ گؤزه‌ل ترجیع‌بندی بورایا تۏپلادېق.

5- 6. مربع

دؤرد مصراعلی بندلردن تشکیل تاپان و بندلری‌نین دؤردۆنجۆ مصراعلارې اویاقداش اۏلان شعره مربع (= دؤردلوک) دئییلیر. مربع بیچیملی شعرلرین بندلری‌نین ایلک اۆچ  مصراعی‌دا اویاقداش اۏلمالېدېر. نسیمی‌نین حضرت پیغمبرین لا فَتی الا عَلی، لا سَیفَ الا ذوالفَقار حدیثینی تضمین ائتدیڲی بیر و «مستفعل مفعولن» وزنینده باشقا مربّعی واردېر.

6- 6. مستزاد

بو کلمه‌نین آنلامې زیاده‌لنمیش دیر. هر غزلین مصراعېنا قیسا بیر مصراع آرتېرېلاراق دۆزه‌لیر. آرتېرېلان قیسا مصراعېن آدې زیادهدیر. زیاده گره‌ک قاباقکی مصراعېن معناسېنې تکمیل ائتسین و حذف اۏلارسا، اصل مصراعېن معناسېنا خلل یئتیرمه‌سین و اصل مصراع ایله اۏیاقداش اۏلسون. نسیمی آدېنا معروف اۏلان 8 مستزادې بورایا تۏپلادېق.

7- 6. مثنوی

بو کلمه‌نین معناسې ایکیلی دیر. هر بئیتین مصراعلاری مستقل قافیه‌لی اۏلان شعر نوعودور. نسیمی‌نین بورادا ( 3 ) مثنویسینی نشر ائدیریک. بیرینجی مثنوی 51 بئیتدیر و نسیمی دیوانې‌نېن بۆتۆن نسخه‌لرینده باشدا گلمیشدیر. بو مثنوینی اۏنون، قارداشې شاه خندانېن جوابېندا یازدېغې روایت اۏلونور.

8- 6. ملمّع

بیر مصراعی تۆرکجه، باشقا مصراعی عربجه و یا فارسجا اۏلان شعردیر. مولوی رومی‌نین تۆرکجه- فارسجا و نسیمی‌نین تۆرکجه- عربجه ملمّعلری واردېر. بیز نسیمی‌دن 7 ملمّع یېغا بیلدیک.

ملمّع عمومیتله غزل بیچیمینده یازېلېر. بئیتلرین بیر مصراعی تۆرکجه و باشقا مصراعی عربجه و یا فارسجا اۏلور. بعضاًده مصراعلارېن بیر پارچاسې تۆرکجه و دیگر پارچاسې عربجه و یا فارسجا اۏلور. بیز نسیمی‌نین 7 ملمّعینی گتیرمیشیک.

9- 6. تویوق

سید نسیمی، قاضی برهان الدین‌دن سۏنرا، هجا اؤلچولرینه اهمیت وئره‌ن بیر شاعیردیر. اۏنون بو اؤلچۆنۆن تویوق نوعوندا بیزه چۏخلو شعری گلیب چاتمېشدېر.

بیر، ایکی و دؤردۆنجۆ مصراعی اویاقلې یا هم‌قافیه اۏلان و عروض اؤلچۆسۆنۆن فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن بحرینه مخصوصدور، فارسجا و عربجه‌ده یۏخدور. ان چوخ تویوق یازان شاعیر ایسه قاضی برهان الدین‌دیر. اۏندان سۏنرا حجمجه چۏخ تویوق یازان، نسیمی سایېلېر. اۏنون بیر چوخ تویوقلارې مصرّع دیر. بیز بو نشریمیزده نسیمی‌نین 279 قطعی و 134 مشکوک و منسوب تۏیوغونو تقدیم ائدیریک. نظیره‌لر و مشکوک شعرلر بؤلۆمۆنه‌ده اۏنا منسوب اۏلان تویوقلارې سالمېشېق. نسیمی‌نین دیوانېندا‌، غزل بؤلۆمۆندن سۏنرا، ان جاذبه‌لې بؤلۆم تویوق بؤلۆمۆدۆر.

10- 6. باشقا هجا اؤلچۆلری

یقین ائدیریک کی سید نسیمی‌نین هجا اؤلچۆلری‌نین باشقا فورمالارېندادا شعرلری اۏلموشدور. بئله شعرلر اهل حق، بکتاشیلر و باشقا باطینی طریقتلر آراسېندا رایجدېر. اۏنلار حله‌لیک عموم ادبیات مئیدانېنا چېخمامېشدېر.

آشاغېداکې گرایلی همین طائفه‌لر آراسېندا ائشیدیلمیشدیر و نسیمی‌یه منسوبائدیلیر:

باخ بو دلبرین اۏینونا،

گۆناهین آلمېش بۏینونا.

سحردن عاشېق قۏینونا،

       گیره‌ن دلبرین قۏلویام.

11- 6. شعر صنعتی نمونه‌لری

نسیمی‌نین یارادېجېلېغېندا اوستالېقلا و قصداً ایشله‌دیلن بیر چۏخ شعر صنعتی نمونه‌لری ایله قارشېلاشماق اۏلور.  بونلاردان بعضیلرینی آشاغېدا وئریریک:

1. جیناس: سؤیله‌نیشلری و یازېلارې بیر ولاکین معنالارې آیرې ایکی کلمه‌نی بیر یئرده گتیرمک صنعتی‌دیر. دیوانېن متنینده چۏخلو جیناسلارا راست گله‌جکسینیز. میثال اۆچۆن:

آشاغېداکې غزل نسیمی‌نین جیناس ایشلتمکده سۏن درجه مهارتلې اۏلدوغونو گؤستریر:

2. مراعات نظیر (= تناسب): بیر- بیرلری ایله متناسب و اویغون اۏلان ان آزې ایکی کلمه‌نی بیر مصراع و یا بیر بئیتده گتیرمک صنعتی‌دیر:

3. ایهام: ایکی یادا ایکیدن آرتېق آنلامې اۏلان بیر کلمه‌نی بیر مصراع و یا بیر بئیتده گتیریب، یاخېن آنلامېنې دئییب، اوزاق آنلامېنې قصد ائتمک صنعتی دیر.

4. تضاد (= طباق): ایکی دۆشۆنجه، دویغو و خیال آراسېندا بیر- بیرینه ضدّ اۏلان کیفیتی گؤسترمک صنعتی‌دیر:

5. عکس (= طرد و عکس): بیر مصراعېن آنلاملې ایکی پارچاسېندان بیرینی اؤنجه، ایکینجینی سۏنرا گتیرمک صنعتی‌دیر:

6. حُسن تعلیل: هر هانسې بیر واقعه‌نی گؤزه‌ل و خیالی بیر سبب و علّته باغلاماق صنعتی‌دیر: