بایـــــرام

منیم حورمتلی دیلداشلاریم بیزی اوز باخیشلاریزینان سویوندورون

چیلله گئجه سی

0 گؤروش
یازار:‌ اهرلی

آی چیلله چیلله قارداش        آتین قمچی‌له قارداش

بیر گلدین دانیشمادیق          قلبیم آچیلا قارداش


آذربایجانین ان گؤزل و سئوملی دب لریندن بیری «چیلله گئجه سی»-دیر. چیلله گئجه سی ان قدیم دبلریمیزدن دیر. بؤیوکلو-کیچیکلی بو گئجه نی سئویب، ائلین لاپ بؤیوگو اولانین ائوینه ییغیشیرلار. چیلله گئجه سینده حالوا، میلاق،بادام، باسلیق، جئویز-کیشمیش، قارپیز و... اؤزلرینه مخصوص یئرلری واردیر. کئچمیش ده، ایندیکی ایمکانلارین اولمادیغی اوچون و گئت-گلین چتینلیغینه گؤره، یای مئیوه لرین، خوصوصی ایله قارپیزی، سامانلیقدا و سرین یئرلرده ساخلایاردیلار.

چیلله گونو، «چیلله لیک آلماق» ایسه گؤزل دبلردن دیر. چیلله گئجه‌سی اوغلان ائویندن آداخلی قیزا چیلله‌لیک گؤندریلر، دئمه‌لی چیلله گئجه‌سینه عایید یئمکلر او جمله‌دن: پشمک، قوووت، حالوا، قورو یئمیشلر، نار و ان واجیب اولان چیلله قارپیزینی (عموما بزه‌یه رک)، بیر خونچادا توپلانیب، آخشام باشی قیز ائوینه گؤندریلر. ائولندیکدن سونرا دا بیر نئچه ایل قیز گلینه چیلله‌لیک گئدر، آمما بو دؤنه خونچا اوغلان ائویندن دئییل، قیز ائویندن گؤندریلر. قیزین آتا-آناسینا گؤره بو هدیه‌لر اوغلان ائوی یانیندا قیزلارینین باش اوجالیغی ساییلیر.

کئچمیش لرده بو دب لر تشریفات دان اوزاق اولاراق داها چوخ صمیمت لرله قورولاردی. کورسو باشینا توپلانیب، قدیم ناغیللاریمیز دئییلردی. تاپماجا سؤیله مک، بایاتی دئمک ایسه بو گئجه نین اونودولماز ایشلریندن اولاردی. آمما تأسوفله ایندی او گونلردن فقط بیر قورو آد قالماق دادیر. بعضی لری بؤیوک ائوینه گئدیر، بعضی لری ایسه ائوده اؤز عاییله سینین یانیندا قالماغی خوشلاییر. بیر یئره ییغیشماق داها خوش و سئویملیدیر. قوهوم لار بیر-بیرینی گؤروب، کوسولو اولانلار ایسه باریشیب، بؤیوگ ایسه یوخلانیلیر. تشریفادان اوزاق دوشسک بو قدیم دب خاطیره لی اولوب، کولتوروموزده دیری قالاجاق دیر. ائوده اوتوروب تلویزیون لا مشغول اولوب چیلله گئجه سی کئچیرتمکدن «چیلله گئجه سی» چیخماز. بیر آزجا اوره ییمیزی گئنیش لندیریب، تشریفاتی قیراغا قویساق، ساده یئمک لر ایله ده چیلله گئجه سینی توتا بیله ریک.

گؤزل گونلر بیزی گؤزله ییر. قالیب بیز دونیانی نجور توتاق. چیلله سنی گؤزله ییرم. سنین گلمه گینله ائلیمیزه شنلیک گله جک دیر... تئز گل!


آرتــیغین اوخوماغا بورا کلیک اِئلین
سه شنبه 1400.9.30
بؤلوملر : کولتور ,

دونیا دیللری

0 گؤروش
یازار:‌ اهرلی

http://bayram.arzublog.com/uploads/bayram/2-people-talking-clip-art-people-talking-clip-art-394_304.jpg

بیرینجی درس

دونیا دیللری

 

دیللرین یارانیشی

دیللرین یارانیش مسأله‌سی هر زامان انسانی مشغول ائتمیشدیر. بو مسأله أوزه‌رینده بیلگینلر چوخ دوشونموش و چئشیدلی گؤروشلر اورتایا قویموشلار. بیلیم دونیاسی ایندیه کیمی قطعی و کسین بیر نظریه‌یه ال تاپمامیشدیر. ان تانینمیش گؤروشلر،‌بونلاردیر:

 

1. یانسیلاما گؤروشو: بو گؤروشه گؤره، انسان هر بؤلگه‌ده، طبیعتده و یان – یؤره‌سینده اولان سسلری تقلید ائتمک و اونلاری انکشاف وئرمکله دیل یارادا بیلمیشدیر. بو گؤروشه گؤره، طبیعت انسان ایچون یارادیجیلیق قایناغی حساب اولور. انسان، قوشلارین، آغاجلارین، سویون، یئلین و یوره‌سینده‌کی هر وارلیغین تؤره‌تدیگی سسلری، یانسیمایا چالیشمیشدیر. بونا گؤره‌ده،‌ بؤلگه‌لرده‌کی سسلرین و شرط‌لرین دگیشیک و فرقلی اولدوقلاری ایچون، دیللرده دگیشیک اولموشلار. تورک دیلی‌نین یاراندیغی بولگه‌لرین، بوزلاق و سیجاق بؤلگه‌لر کیمی باغلی سسلی بؤلگه‌لر اولمادیقلاری ایچون، تورک دیلی ان یئتگین و گئنیش دیل اولاراق یارانمیشدیر.

 

2. قارشیلاما گؤروشو: بو گؤروشه گؤره، انسان گؤرودوگو و یا تأثیرلندیگی هر اولای و حادثه قارشیسیندا، بیر سس چیخارمیشدیر. بو سسلرین یئتگینلشمه‌سی نتیجه‌سینده دیل یارانمیشدیر. چئشیدلی بؤلگه‌لرده، ‌قارشیلامالارین‌دا چئشیدلی اولدوغو ایچون، دیللر چئشیدلی اولموشلار. ئورنگین بوزلاق یئرلرده‌کی قارشیلامالار، سیجاق بؤلگه‌لرده‌کی قارشیلامالار ایله دگیشیر. اونا گؤره‌ده دیللر دگیشیک اولموشلار.

تورک دیلی‌نین یاراندیغی بؤلگه‌لر، بوزلاق و سیجاق بؤلگه‌لر کیمی «باغلی قارشیلامالی» یوخ بلکه «گئنیش قارشیلامالی» بؤگه‌لر اولدوقلاری ایچون،‌بو بؤلگه‌لرده یارانان دیللر، ان یئتگین و ان گئنیش و هر اینجه دویغونو بیان ائده‌بیلن دیل اولموشدور.

 

3. ایش گوجو گؤروشو: بو گؤروشه گؤره انسانلار، بیر یئره ییغیلیب، بیرگه ایشله‌دیکلری زامان، ایش واختیندا، تک و یا بیرلیکده، چوخلو سسلر چیخارماق و اشاره‌لر ایجاد ائتمگه باشلادیقلاریندان سونرا، دیللرین یارانیشی باشلانمیشدیر. بو گؤروشه گؤره چوخ ایش گوجو اولان ائللرین، دیللری یئتگین اولموشدور. تورکلرین یاشادیقلاری بؤلگه‌لرین، ایلین هر دؤرد فصلینده ایشلمگه اویغون اولدوغو ایچون، یاراتدیقلاری دیل‌ده، بوزلاق و سیجاق بولگه‌لرده‌کی یارانان دیللره گؤره، داهادا یئتگین و گئنیش دیل اولموشدور.

 

4. اسلامی گؤروش: اسلام مدنیتی تاریخینده‌ده، دینی اینانجلارا دایاناراق، دیل یارانیشی حاققیندا چوخ سؤیله‌ییشلر اولموشدور. بو سؤیله‌ییشلرین هامیسی، آشاغیداکی مبارک آیه‌نین آنلامیندان قایناقلانیر:

علم الأسماء آدم کلّها ثم عرضهم علی الملائکة فقال أنبئونی بأسماء هولاء ان کنتم صادقین قالوا ربنا ما علمتنا لنا انک علیم حکیم.

 

بو مبارک آیه‌نین آنلامینا گؤره اوجا تانری‌نین انسانلارا باغیشلادیغی یئتگینلیک، اونلارا دیل یاراتما گوجو وئرمیش و بئله‌لیکله اونلار ملک‌لردن داها یوخاری اولموشلار. علامه طباطبایی بو حاقدا گتیردیگی گئنیش تفسیر سونوندا، نتیجه آلیرکی «اسماء»دان مقصد، دونیا دیللری‌دیر و تانری‌نین طرفیندن انسانلارا دیللری یاراتماغا و ئویره‌نمه گوجو بخش اولونموشدور.

 

قوهوم دیللر

یئر أوزه‌ریندکی دیللرین قوهوملوغو، ایکی تمل موضوع أوستونده آراشدیریلیب اینجه‌له‌نیر:

بیرینجی تمل، دیللرین تؤره‌ندیگی یئرلر و بؤلگه‌لرین بنزر و قوهوم اولمالاری، ایـکینجی تـمل ایـسه دیـللرده اولان سسلـرین بنزه‌رلیگی، سؤز داغارجیغی و جمله بیچیمی‌دیر.

دیلچیلر، دیللری تانیما ایچون بو ایکی تملی، اللرینده اساس ئولچو ائتمیش و یئر أوزه‌رینده‌کی دیللری أوچ قوهوم بؤلگوسونه بؤلموشلر:

 

1.      تک هجالی دیللر

      بو دیللرده هر سؤزجوک بیر هیجادیر و هر آنلام ایچون‌ده بیر سؤزجوک واردیر. سؤزجوکلر، چکیم، بوکوم و اک آلماقدان اوزاقدیرلار. جمله‌نی قوران، بیر نئچه چکیمسیز و بوکومسوز سؤزجوکلردیر کی جمله‌نی‌ده چکمیسیز و بوکومسوز حالا گتیریر.

      بو دیللر آراسیندان، چینجه، ویئتنام دیلی، جاوا دیلی، تبت دیلی، بورما، سیام دیـلی و آفـریقادا یاشایان بیر چوخ دیللر، اوجمله‌دن بانتودیللرینی آد آپارماق اولار.

 

2.      بؤکوملو دیللر

      بو دیللرده هر سؤزجوگون بوکولدوگو یا ترکیب تاپماسی ایله یئنی سؤزجوک یارانیر. بوکوملو دیللر ایکیه آیریلیرلار:

الف) ناقیص بوکوملو دیللر

بو دیللرده بیر آز چکیم اولدوغو ایچون، بوکوم (ترکیب) و چکیم (تصریف) بیرلیکده گئرچک‌له‌شیر و بو زامان کؤکده‌کی أونلو و أونسوز ایتیر و دگیشیر و سؤزجوگون کؤوده‌سی‌ده بوکولور. ئورنک فارسجادان:

داشتن ... ندارم

ساختن ... می‌سازم

پالودن ... می‌پالایم

گؤرولدوگو کیمی، بورادا بوکوم و چکیم چوخ ابتدایی فورمادا و قانونسوزدور. بو دیللرده ناقیص اکلمه‌ده واردیر. بئله‌کی سون اکلر کؤکه و یا گؤوده‌یه یاپیشاراق، سؤزجوکلر تؤره‌ده بیلر.

یونانجا، آلمانجا، فرانسیزجا، فارسجا و «هیند – آوروپا» قوندارما آدی ایله تانینان دیللر «ناقیص بوکوملو» دیللر دندیرلر. بو دیللرین ان یئترسیزلری ائرمنیجه، توخارجا، سغدجا، کوردجه و تالیشجادیر.

 

ب‌) کامل بوکوملو دیللر

بو دیللر، کؤکدن بوکوملودورلر. بو دیللره، فارس دیلچیلری «قالبی» دیللرده دئمیشلر. بو دیللرده سؤزجوک بوکومونه قانون حاکیمدیر. ئورنگین، فعلین کؤکو باشقالاشماقلا، دیلده جوره - جوره آنلاملار ایچون، بیر قانون اساسیندا، دگیشیک و مختلیف فورمالار یارانیر. ئورنک عربجه‌دن:

        خرج ... اخراج، تخرج، استخراج و غیره

بوتون حامی- سامی آدی ایله تانینان دیللر، اوجمله‌دن عربجه کامیل بوکوملو دیللردیرلر.

هابئله آکادجا، عبرانیجه، سوریانیجه، آرامیجه و اوقاریتجه‌ده بو دیللردن ساییلیرمیشلار. بو دیللرین چوخو ئولموشلر.

 

اکلمه‌لی دیللر

بو دیللره «التصاقی»، «بیتیشیملی»، «باغلانتیلی» و «چکیملی – بوکوملو» دئییلیر. یئر اوزونده‌کی دیللرین ان یئتگین، قانونلو و گئنیش دیللردیرلر.

بو دیللرده، کؤک هئچ زامان دگیشمز. بونا گؤره بو دیللره «کؤکلمه»ده دئییلیر. یعنی کؤکلره اکلر آرتیریلاراق، یئنی سؤزجوکلر یارانیر. بو دیللر «ئون اکلی» و یا «سون اکلی» و یا «ئون اکلی – سون اکلی» اولا بیلرلر. همده بو دیللرده اسم، ضمیر و فعللرده چکیم و جمله بیچیمینده موسیقیلی بوکوم واردیر.

ئورنک تورکجه‌دن:

گؤز ... کؤک

+ ه‌ل ... گؤزه‌ل (اکلمه)

             + یم ... گؤزه‌لیم (چکیم)

                                     + دیر ... گؤزه‌لیمدیر (بوکوم)

یئر أوزونده‌کی دیللر آراسیندان، ژاپون، کوْره، فین، مجار، ساموئیت دیللری و تورکجه‌میز اکلمه‌لی دیللردیرلر.

اکلمه‌لی دیللر آراسیندان، تورکجه باشدا گئدیر و یئر أوزونون ان یئتگین دیلی ساییلیر. بونا گؤره بیر نئچه بیلگین بئله ظنّ ائتمیشلر کی تورکجه دونیا دیللری‌نین آناسی ساییلیر و بوتون دیللری تورکجه‌دن آیریلمیش ساییرلار.

آرتــیغین اوخوماغا بورا کلیک اِئلین
چهارشنبه 1396.2.13
بؤلوملر : کولتور ,

آذربایجان فولکلورونون نوع لری

0 گؤروش
یازار:‌ اهرلی


http://bayram.arzublog.com/uploads/bayram/Azerbaycan100.jpg 

آذربایجان شفاهی خلق ادبیاتی و فولکلوری حاققیندا تدقیق آپاردیقدا ، اونون نه قَدَر مضمون و نوع جهتین دن زنگین اولدوقو گؤزه چارپیرسا دا، اَن بؤیوک بیر نقصان و بوشلوغودا دویوب – قانماق چوخ چتین دئییل . اودا آذربایجان فولکلورونون مختلف نوع لری نین دوزگون بیر سایاقدا بیر – بیر ساییلیب ، آیریلیب و معین ائتمه مک  دن و بوتون لوک له بیر یئره توپلا نما ماغیندان عیبارت دیر. خصوصا کی اَل ده اولان آراشدیرما و تدقیق لره باخدیقدا ، ژانر جهتین دن آذربایجان فولکلوروندا بیر گه و واحید بیر سؤزه راست گلمه مک له بیر لیک ده ، گاهدان فولکلورون بعضی ژانر لاری دقیق تعریف لن مه ییر و چوخلی ژانرلارا دا اصلا ایشاره اولماییر . نئجه کی حؤرمتلی یازیچی " دکتر جواد هیئت " ، تألیف ائتدیگی " آذربایجان شفاهی خلق ادبیاتی " کیتابیندا فولکلورون مختلیف نوع لرین 10 یئره بؤلوب و " آذربایجان فولکلورون دان نیمونه لر " کیتابی نین مؤلیفی بؤیوک تدقیق چی و فولکلور شناس " دکتر سلام الله جاوید " بو خصوصدا 20 بؤلوم ده سؤز آچیب . آمما هر ایکی کیتابدا قئید اولونان حیصه لرین سایینا باخمایاراق و اونلاری تنقیدی جهت دن نظره توتمادان ، بعضی ژانرلارین تعریف و خصوصیت لری اوخوجولارا چاتدیریلمیرو بئله لیک له او نوع لردن دوزگون بیر چرچیوه اساسیندا بحث اولونمور.

مثلا " دکتر جواد هیئت " ، معین ائتدیگی فولکلور نوع لری نین 8 – نجی حیصه سینده تکجه " ناغیل لار " کلمه سینه و او اساس دا سؤز آچماغا کیفایت له نیر سه ، " دکتر سلام الله جاوید " ، " ناغیل لار " و " ناغیل یاراشیق لاری" عینوانلارینا ایشاره ائدیر . آمما اونلارین هانسی خصوصیت لره مالیک اولدوقلاریندان سؤز آچماییر . تکجه بیر آز دقت یئتیره نده گؤرونور " ناغیل یارا شیقلاری " همان ژانر دیر کی بؤیوک یازیچی و اوشاق ادبیاتی نین آدلیم سیماسی " صمد بهرنگی " اونلاری " قوشماجا " عینوانیله آدلاندیریر و بو اساس دا " قوشماجا لار " عمومیت له موزون و ریتمیک سؤز لر و شعر لر دیلر کی شفاهی خلق ادبیاتی نین باشقا نوع لرین دن تام حالدا  فرق له نیر لر. " علیرضا نابدل " دئمیشکن : " قوشماجالار دا خاص و معین بیر مطلب دن سؤز آچیلمیر . اونلار بیر تابلویا اوخشاییر لار کی مختلف رنگ و تصویر لر ایله دولو اولماقلا بیر لیک ده ، اؤز لرینه مخصوص بیر خصوصیت و یگانه لیک لری وار. قو شماجالاری بیر عیبارت له ایسه " اوشاق نغمه لری " آدلاندیرماق اولار . اونلار تئز لیک له اوشاقین ذهنین ده نقش اولوب حافیظه نین تقویتینده بؤیوک رُل اویناییر . اوشاقین تخیل قووه سین ایشه سالیر و گؤزل لیک لری دویوب قانماق دا اونلارا یاردیم گؤستریر.... بعضا ده قوشماجالار معین بیر وزن دن آسیلی اولمایاراق ، ناغیل لار دونیاسینی خاطیر لادان سئویملی تابلو لار کیمی دیر..." *

بورادا قئید ائتمک لازیم دیر کی هم " دکتر جواد هیئت "** و هم ده " دکتر سلام الله جاوید "*** آذربایجان فولکلورونون بؤیوک شاخه سی اولان " سایالاری " اؤز بؤلمه لرین ده گتیر مه مک له برابر " کوچه – بازار دیل ، اصطلاح و تعبیر لری " نی و خرافاتی اینام " لاری بوسبوتون اونوتموشلار. بو باخیم دان آذربایجان فولکلورونو چوخلو آیریجا بؤلوم لره آییر ماق اولسادا ، اَن چوخ یاییلمیش نوع لر عیبارتدیلر :

1- اسطوره لر ( ده ده قورقود بوی لاری و ...)

2- داستان لار ( کوراوغلو ، عاشیق غریب ، اصلی کرم و باشقا عاشیق صؤحبت لری کی موخاطب لری بؤیوک لر دیلر.)

3-عاشیق داستانلاریندا اولان قوشمالار، دیوان لار،گرایلی لار ، تجنیس لر و باغلاما لار

4- ناغیل لار( آنا-  بابا لار دیلیندن اوشاقلار اوچون سؤیله نیلن داستانلار.)

5- قوشماجالار

6- تاپماجالار،یاهالما جا لار، مسئله لر( دکتر جاوید " یاهالماجا " و" مسئله لر" حاققیندا اؤز فولکلور کیتابیندا ، لازیم اولان ایضاح لاری وئریب دیر.) 

7-ماهنی لار

8- لایلا لار

9- نازلامالار

10-سایالار

11- آغی لار

12-بایاتی لار

13- مزه لی سؤزلر ( لطیفه لر)

14- آتا لار سؤزو

15- آتالار سؤزونون کؤک لری

16- اوشاق اویون لاری

17- ملی نمایش لر( کوساگلین ، چؤمچه گلین و ...)

18- ملی رقص و موسیقی لر

19- ائل عادت ،عنعنه و رسم لری ( دوغولوش ، توی ، یاس ، بایرام و فصیل لره مربوط مراسیم لر)

20- کوچه – بازار دیل ، اصطلاح و تعبیر لر

21- خرافاتی اینام لار ( موهومات )

و ....


آرتــیغین اوخوماغا بورا کلیک اِئلین
سه شنبه 1396.2.5
بؤلوملر : کولتور ,