اؤن سؤز و شعر تورکجه ده
آذربایجان شفاهی ادبیاتی ، عصرلر بویونجا دیاریمیزدا یارانان بؤیوک بیر بدیعی خزینه‌دیر. بو خزینه‌نین دگرلی اینجیلری‌نین بؤیوک بیر قیسمی توپلانیب آراشدیریلمامیشدیر. بیز بو آردیجیل یازیلاریمیزدا ؛ بو بؤیوک بدیعی خزینه‌میز حاققیندا سؤز آچاجاغیق. حؤرمتلی اوخوجولار بو ساحه‌ده هم نظری مقاله‌لری و هم‌ده شفاهی ادبیاتیمیزین مختلف قوللارینا عاید توپلادیقلاری نوعلاری نشر اوچون بیزه گؤندره بیلرلر.
شفاهی ادیباتیمیز مختلف مضمون و فورم نوعلارینا گؤره بؤلونموشدور لاکن بیرینجی باخیشدا، ایکی آنا قولا آیریلماقدادیر.
1. منظوم نوعلار.
2. منثور نوعلار.
بو ایکی آنا قولون ایچینده گئنیش مقیاسدا یاییلان «منظوم- منثور نوعلار»دا آراشدیر مالی‌دیر.
1. منظوم نوعلار
شفاهی ادبیاتیمزدا منظوم سؤزلره عمومیتله «قوشما» دئییلر. بو سؤز «قوشماق» مصدریندن آلینمیشدیر. ایندی آذربایجان تورکجه‌سینده‌ده همین معنادا ایشله‌نیر.
بو مصدردن آیریلان «قوشما» سؤزو، فعلدن اسم دوزلدن ایکی شکیللی ما/ مه أکی نین فعلین امر کؤکونه یاپیشاراق دوزلدیلمیشدیر و ایکی اساس معناسی واردیر. بیرینجی خصوصی معنادا اون بیر هجادا یازیلان شعرین آدی‌دیر. ایکینجی عمومی معنادا هر جوره نظم و شعره و نثر اولمایان سؤزه دئییلر.
بعضی ادبیات شناسلار بو سؤزو اؤز خصوصی معناسیندان چیخارتماماق اوچون، اونو عمومی معنادا ایشلندیکده «قوشغو» شکلی وئرمیشلر.
غرض ، آذربایجان شفاهی ادبیاتی منظوم نوعلاری ، شکیل باخمیندان ایکی آنا بؤلومه آیریلیر:
1. جوت هجالیلار
2. تک هجالیلار
• جوت هجالی قوشغولار
جوت هجالی قوشغولارین ان قیسساسی دؤرد هجالی و ان اوزونو اون آلتی هجالی اولور. تک هجالیلارین ایسه ان قیساسی اوچ هجالی و ان اوزونو اون بئش هجالی اولور. قوشغولاردا گلن هر بیر سطره «مصراع» آدی وئریریک. هر مصراع ایکی اساس «تایا» لونور. بئله حالدا جوت هجالی قوشغولاردا ایکی حال أوز وئریر:
1. هر ایکی «تای» بیری- بیریله مساوی اولور.
2. بیر تایین باشقا تایا گؤره فرقی ایکی هجا اولور. تک هجالی قوشغولاردا ایسه بو ایکی تای آراسیندا فرق بیر، اوچ و یا بئش هجا اولور. بوردا فرق بئش هجا اولاندا ایسه فرعی بؤلگو یارانیر. (2+3) و (3+2).
3. آشاغیدا بوتون قوشغولاریمیزین اصلی و فرعی بؤلگولرینی گؤسترن ایکی جدول رسم ائدیریک:
جوت هجالی قوشمالارین جدولی
|
سای |
هرمصرعین |
بیرینجی اصلی |
ایکی «تای» |
ایکینجی |
اصلی بؤلگو |
ایکی تای |
|
اؤلچوسو |
بؤلگو |
آراسیندا فرق |
1. نجی فرعی بؤلگو |
2. نجی فرعی بؤلگو |
آراسیندا فرق |
|
|
1 |
4هجا |
2+2 |
0 (صفر) |
1+3 |
3+1 |
3 هجا |
|
2 |
6 |
3+3 |
0 (صفر) |
2+4 |
4+2 |
3 هجا |
|
3 |
8 |
4+4 |
0 (صفر) |
3+5 |
5+3 |
3 هجا |
|
4 |
10 |
5+5 |
0 (صفر) |
4+6 |
6+4 |
3 هجا |
|
5 |
12 |
6+6 |
0 (صفر) |
5+7 |
7+5 |
3 هجا |
|
6 |
14 |
7+7 |
0 (صفر) |
6+8 |
8+6 |
3 هجا |
|
7 |
16 |
8+8 |
0 (صفر) |
7+9 |
9+7 |
3 هجا |
• دؤرد هجالی قوشغولار:
بیرینجی سایدا گئدن دؤرد هجالی قوشغولار، هم آتالار سؤزلرینده، هم اوشاقلار اویونلاریندا و هم‌ده، باشقا نظم نوعلاریندا گؤزه دگیر. مثال اولاراق:
یئره باخار،
اوره‌ک یاخار!
(بیر ائل ترانه‌سیندن)
(2+2)
اکن بیچر،
یئین ایچر،
علی، علی،
اولما دلی،
یئمه منی،
یئمم سنی!
آتما داشی،
یارما باشی!
(بیر اوشاق اویونوندان آلینمیشدیر)