بیرینجی درس
دونیا دیللری
دیللرین یارانیشی
دیللرین یارانیش مسأله‌سی هر زامان انسانی مشغول ائتمیشدیر. بو مسأله أوزه‌رینده بیلگینلر چوخ دوشونموش و چئشیدلی گؤروشلر اورتایا قویموشلار. بیلیم دونیاسی ایندیه کیمی قطعی و کسین بیر نظریه‌یه ال تاپمامیشدیر. ان تانینمیش گؤروشلر،بونلاردیر:
1. یانسیلاما گؤروشو: بو گؤروشه گؤره، انسان هر بؤلگه‌ده، طبیعتده و یان – یؤره‌سینده اولان سسلری تقلید ائتمک و اونلاری انکشاف وئرمکله دیل یارادا بیلمیشدیر. بو گؤروشه گؤره، طبیعت انسان ایچون یارادیجیلیق قایناغی حساب اولور. انسان، قوشلارین، آغاجلارین، سویون، یئلین و یوره‌سینده‌کی هر وارلیغین تؤره‌تدیگی سسلری، یانسیمایا چالیشمیشدیر. بونا گؤره‌ده، بؤلگه‌لرده‌کی سسلرین و شرط‌لرین دگیشیک و فرقلی اولدوقلاری ایچون، دیللرده دگیشیک اولموشلار. تورک دیلی‌نین یاراندیغی بولگه‌لرین، بوزلاق و سیجاق بؤلگه‌لر کیمی باغلی سسلی بؤلگه‌لر اولمادیقلاری ایچون، تورک دیلی ان یئتگین و گئنیش دیل اولاراق یارانمیشدیر.
2. قارشیلاما گؤروشو: بو گؤروشه گؤره، انسان گؤرودوگو و یا تأثیرلندیگی هر اولای و حادثه قارشیسیندا، بیر سس چیخارمیشدیر. بو سسلرین یئتگینلشمه‌سی نتیجه‌سینده دیل یارانمیشدیر. چئشیدلی بؤلگه‌لرده، قارشیلامالارین‌دا چئشیدلی اولدوغو ایچون، دیللر چئشیدلی اولموشلار. ئورنگین بوزلاق یئرلرده‌کی قارشیلامالار، سیجاق بؤلگه‌لرده‌کی قارشیلامالار ایله دگیشیر. اونا گؤره‌ده دیللر دگیشیک اولموشلار.
تورک دیلی‌نین یاراندیغی بؤلگه‌لر، بوزلاق و سیجاق بؤلگه‌لر کیمی «باغلی قارشیلامالی» یوخ بلکه «گئنیش قارشیلامالی» بؤگه‌لر اولدوقلاری ایچون،بو بؤلگه‌لرده یارانان دیللر، ان یئتگین و ان گئنیش و هر اینجه دویغونو بیان ائده‌بیلن دیل اولموشدور.
3. ایش گوجو گؤروشو: بو گؤروشه گؤره انسانلار، بیر یئره ییغیلیب، بیرگه ایشله‌دیکلری زامان، ایش واختیندا، تک و یا بیرلیکده، چوخلو سسلر چیخارماق و اشاره‌لر ایجاد ائتمگه باشلادیقلاریندان سونرا، دیللرین یارانیشی باشلانمیشدیر. بو گؤروشه گؤره چوخ ایش گوجو اولان ائللرین، دیللری یئتگین اولموشدور. تورکلرین یاشادیقلاری بؤلگه‌لرین، ایلین هر دؤرد فصلینده ایشلمگه اویغون اولدوغو ایچون، یاراتدیقلاری دیلده، بوزلاق و سیجاق بولگه‌لرده‌کی یارانان دیللره گؤره، داهادا یئتگین و گئنیش دیل اولموشدور.
4. اسلامی گؤروش: اسلام مدنیتی تاریخینده‌ده، دینی اینانجلارا دایاناراق، دیل یارانیشی حاققیندا چوخ سؤیله‌ییشلر اولموشدور. بو سؤیله‌ییشلرین هامیسی، آشاغیداکی مبارک آیه‌نین آنلامیندان قایناقلانیر:
علم الأسماء آدم کلّها ثم عرضهم علی الملائکة فقال أنبئونی بأسماء هولاء ان کنتم صادقین قالوا ربنا ما علمتنا لنا انک علیم حکیم.
بو مبارک آیه‌نین آنلامینا گؤره اوجا تانری‌نین انسانلارا باغیشلادیغی یئتگینلیک، اونلارا دیل یاراتما گوجو وئرمیش و بئله‌لیکله اونلار ملک‌لردن داها یوخاری اولموشلار. علامه طباطبایی بو حاقدا گتیردیگی گئنیش تفسیر سونوندا، نتیجه آلیرکی «اسماء»دان مقصد، دونیا دیللری‌دیر و تانری‌نین طرفیندن انسانلارا دیللری یاراتماغا و ئویره‌نمه گوجو بخش اولونموشدور.
قوهوم دیللر
یئر أوزه‌ریندکی دیللرین قوهوملوغو، ایکی تمل موضوع أوستونده آراشدیریلیب اینجه‌له‌نیر:
بیرینجی تمل، دیللرین تؤره‌ندیگی یئرلر و بؤلگه‌لرین بنزر و قوهوم اولمالاری، ایـکینجی تـمل ایـسه دیـللرده اولان سسلـرین بنزه‌رلیگی، سؤز داغارجیغی و جمله بیچیمی‌دیر.
دیلچیلر، دیللری تانیما ایچون بو ایکی تملی، اللرینده اساس ئولچو ائتمیش و یئر أوزه‌رینده‌کی دیللری أوچ قوهوم بؤلگوسونه بؤلموشلر:
1. تک هجالی دیللر
بو دیللرده هر سؤزجوک بیر هیجادیر و هر آنلام ایچون‌ده بیر سؤزجوک واردیر. سؤزجوکلر، چکیم، بوکوم و اک آلماقدان اوزاقدیرلار. جمله‌نی قوران، بیر نئچه چکیمسیز و بوکومسوز سؤزجوکلردیر کی جمله‌نی‌ده چکمیسیز و بوکومسوز حالا گتیریر.
بو دیللر آراسیندان، چینجه، ویئتنام دیلی، جاوا دیلی، تبت دیلی، بورما، سیام دیـلی و آفـریقادا یاشایان بیر چوخ دیللر، اوجمله‌دن بانتودیللرینی آد آپارماق اولار.
2. بؤکوملو دیللر
بو دیللرده هر سؤزجوگون بوکولدوگو یا ترکیب تاپماسی ایله یئنی سؤزجوک یارانیر. بوکوملو دیللر ایکیه آیریلیرلار:
الف) ناقیص بوکوملو دیللر
بو دیللرده بیر آز چکیم اولدوغو ایچون، بوکوم (ترکیب) و چکیم (تصریف) بیرلیکده گئرچک‌له‌شیر و بو زامان کؤکده‌کی أونلو و أونسوز ایتیر و دگیشیر و سؤزجوگون کؤوده‌سی‌ده بوکولور. ئورنک فارسجادان:
داشتن ... ندارم
ساختن ... می‌سازم
پالودن ... می‌پالایم
گؤرولدوگو کیمی، بورادا بوکوم و چکیم چوخ ابتدایی فورمادا و قانونسوزدور. بو دیللرده ناقیص اکلمه‌ده واردیر. بئله‌کی سون اکلر کؤکه و یا گؤوده‌یه یاپیشاراق، سؤزجوکلر تؤره‌ده بیلر.
یونانجا، آلمانجا، فرانسیزجا، فارسجا و «هیند – آوروپا» قوندارما آدی ایله تانینان دیللر «ناقیص بوکوملو» دیللر دندیرلر. بو دیللرین ان یئترسیزلری ائرمنیجه، توخارجا، سغدجا، کوردجه و تالیشجادیر.
ب) کامل بوکوملو دیللر
بو دیللر، کؤکدن بوکوملودورلر. بو دیللره، فارس دیلچیلری «قالبی» دیللرده دئمیشلر. بو دیللرده سؤزجوک بوکومونه قانون حاکیمدیر. ئورنگین، فعلین کؤکو باشقالاشماقلا، دیلده جوره - جوره آنلاملار ایچون، بیر قانون اساسیندا، دگیشیک و مختلیف فورمالار یارانیر. ئورنک عربجه‌دن:
خرج ... اخراج، تخرج، استخراج و غیره
بوتون حامی- سامی آدی ایله تانینان دیللر، اوجمله‌دن عربجه کامیل بوکوملو دیللردیرلر.
هابئله آکادجا، عبرانیجه، سوریانیجه، آرامیجه و اوقاریتجه‌ده بو دیللردن ساییلیرمیشلار. بو دیللرین چوخو ئولموشلر.
اکلمه‌لی دیللر
بو دیللره «التصاقی»، «بیتیشیملی»، «باغلانتیلی» و «چکیملی – بوکوملو» دئییلیر. یئر اوزونده‌کی دیللرین ان یئتگین، قانونلو و گئنیش دیللردیرلر.
بو دیللرده، کؤک هئچ زامان دگیشمز. بونا گؤره بو دیللره «کؤکلمه»ده دئییلیر. یعنی کؤکلره اکلر آرتیریلاراق، یئنی سؤزجوکلر یارانیر. بو دیللر «ئون اکلی» و یا «سون اکلی» و یا «ئون اکلی – سون اکلی» اولا بیلرلر. همده بو دیللرده اسم، ضمیر و فعللرده چکیم و جمله بیچیمینده موسیقیلی بوکوم واردیر.
ئورنک تورکجه‌دن:
گؤز ... کؤک
+ ه‌ل ... گؤزه‌ل (اکلمه)
+ یم ... گؤزه‌لیم (چکیم)
+ دیر ... گؤزه‌لیمدیر (بوکوم)
یئر أوزونده‌کی دیللر آراسیندان، ژاپون، کوْره، فین، مجار، ساموئیت دیللری و تورکجه‌میز اکلمه‌لی دیللردیرلر.
اکلمه‌لی دیللر آراسیندان، تورکجه باشدا گئدیر و یئر أوزونون ان یئتگین دیلی ساییلیر. بونا گؤره بیر نئچه بیلگین بئله ظنّ ائتمیشلر کی تورکجه دونیا دیللری‌نین آناسی ساییلیر و بوتون دیللری تورکجه‌دن آیریلمیش ساییرلار.