1-"یک هفته از 21 آذر گذشت، رفتیم مدرسه. دیدم نام مدرسه را که 21 آذر مدرسه سی بود دوباره 15 بهمن کرده اند، مدیر جدیدی آمده بود، بچه ها می گفتند آقای رفعتی را گرفته اند، مدیر مدرسه در جلو صف به فارسی گفت: «بچه ها پیشه وری فرار کرد متجاسرین شکست خوردند و غائله تمام شد. پیشه وری رفت و زبانش را هم با خود برد! اکنون با هم می رویم تا مانده آثارش را نابود کنیم.» به صف شدیم و از کوچه تنگ، که به کوچه میرزا حسین واعظ مشهور بود، گذشتیم. توی میدان گذر لیلاوا، آتش شعله می کشید، بچه های دیگر مدارس هم آمده بودند، یک یک کتاب ها را انداختیم تو آتش، مدیر جدیدمان به هر بچه ای که کتابش را تو شعله می انداخت، یک شیرینی می داد. مدیران مدارس مواظب بودند که کسی کتابش را پنهان نکند. حتما آن را بیندازد تو آتش، من هم کتاب هایم را انداختم تو آتش. آن روز بعد از مراسم "کتاب سوزان" مدرسه را تعطیل کردند. گفتند بروید خانه تان، فردا بیایید.

پدر تو خانه ناراحت بود می گفت: «آخر کتاب چه تقصیری داشت.» ... پدر می گفت: «روزنامه ای زبان ما را به مسخره گرفته، زبان ترکی را زبان پیشه وری و زبان همسایه نام نهاده، آخر زبان چه ربطی به پیشه وری داشت، به همسایه داشت، مگر نسل به نسل با این زبان حرف نزده ایم؟...»

مادر گفت: «اینها خیال کرده اند که تو ایران حتی تو دنیا فقط یک زبان هست. اگر به فرانسه هم بروند آن جا هم، تابلوها را به مسخره خواهند گرفت.» پدر خندید و گفت: «خانم مثل همیشه باز هم گل گفتی، حرف حساب زدی»"

نقل از: کتاب "برادرم صمد بهرنگی، روایت زندگی و مرگ او"؛ اسد بهرنگی؛ نشر بهرنگی؛ تبریز1378؛ صفحه 61

2- "امروز ساعت 11 و نیم قبل از ظهر از طرف دانش آموزان و دانشجویان شهر تبریز در میدان مقابل شهرداری جشنی با حضور عده ای بسیاری از اهالی شهر و مخبرین مطبوعات پایتخت و افسران ارتش و مامورین دولت برپا گردید و قبلا در وسط میدان آتش بزرگی افروخته بودند و مقدار زیادی کتب کلاسیک ترکی را که فرقه ننگین دمکرات چاپ کرده و به زور می خواستند به کودکان تدریس نمایند. در میان کف زدن و هورای حضار و فریادهای زنده باد اعلیحضرت شاهنشاه محبوب ما و پاینده باد جناب اشرف قوام السلطنه و محو باد دشمنان آذربایجان و نابود باد خائنین ایران، تمام کتابها را در آتش ریختند."

نقل از: روزنامه آتش، چهارشنبه 27 آذر 1325

----------

دو گزارش متفاوت از مراسم کتابسوزان 26 آذر 1325 آذربایجان را ملاحظه نمودید. گزارش اول از نگاه دانش آموزی که علیرغم میل خود مجبور به شرکت در این نمایش ضد فرهنگی می شود.

اما گزارش دوم جای بحث بیشتری دارد. گزارش خبرنگار روزنامه آتش؛ شاید این اولین کتابسوزان تاریخ باشد که در حضور خبرنگاران انجام شده، آنها که خود را اهل قلم می دانند و متعهدند که جز حقیقت را نگویند.

این عمل آتش زدن کتابها آنقدر شنیع و عمل زشتی بوده که بسیاری از آزادیخواهان جهان این عمل را باور نمی کردند و فکر می کردند که این یک عمل تبلیغاتی از طرف هواداران حکومت ملی آذربایجان است. چرا که، در ذهن و باور آنها نمی گنجید که ارتش در حضور خبرنگاران به این عمل ننگین دست بزند و خبرنگاران هم این عمل را محکوم نکنند.

یکی از نکات حیرت آور در باره کتاب سوزی فوق و کلا جنایات انجام شده حین و پس از جنگ با حکومت ملی آذربایجان در سال 1325، بایکوت و سکوتی است که در این باره وجود دارد. تاکنون در ‌باره این رویداد به تفصیل و دقت سخن گفته نشده است. کلا و بنا به قاعده ای عمومی، نخبگان فرهنگی فارسی که همیشه از کتاب‌سوزان واقعی و یا فرضی عرب‌ها در ایران انتقاد می نمایند، هرگز اشاره ای به کتاب سوزان شاهنشاهی در آذربایجان نمی کنند. افزون بر آن، سوزاندن کتابهای ترکی توسط نیروهای دولتی و ارتش ایران در آذربایجان، نه در آن هنگام و نه تا به امروز با کوچکترین اعتراضی از سوی کتابداران و کارمندان کتابخانه‌ها و روشنفکران و ادبا و اهل قلم فارسی مواجه نشده است. حتی در بسیاری از موارد از حمایت ضمنی و آشکار آنها نیز برخوردار گردیده است.

--------

در میان سکوت وحشتناک مدعیان روشنفکری فقط صدای صمد وورغون شاعر شمال آذربایجان است که سکوت را می شکند و با سرودن شعر "یاندیریلان کیتابلار" و خواندن آن در کنفرانس صلح پاریس در خطابه اش فریاد مظلومیت آذربایجان و "فرهنگ تبعیدی اش"* را به سراسر جهان می رساند.

                                     یاندیریلان کیتابلار
                                       صمد وورغون

جللاد! سنین قالاق- قالاق یاندیردیغین کیتابلار

مین کمالین شؤهرتی‌دیر، مین اوره‌یین آرزیسی….

بیز کؤچه‌ریک بو دونیادان، اونلار قالیر یادیگار؛

هر ورقه نقش اولونموش نئچه اینسان دویغوسو،

مین کمالین شؤهرتیدیر، مین اوره‌یین آرزیسی….

×××

یاندیردیغین او کیتابلار آلوولانیر….یاخشی باخ!

او آلوولار شعله چکیب شفق سالیر ظولمته…..

شاعیرلرین نجیب روحو مزاریندان قالخاراق

آلقیش دئییر عشقی بؤیوک، بیر قهرمان میللته؛

او آلوولار شعله چکیب شفق سالیر ظولمته….

×××

جللاد! منیم دیلیمده دیر بایاتیلار، قوشمالار،

دئ، اونلاری هئچ دویدومو سنین او داش اوره‌یین؟

هر گرایلی پرده‌سینده مین آنانین قلبی وار….

هر شیکستم ائولادی‌دیر بیر مقدس دیله‌یین،

دئ اونلاری هئچ دویدومو سنین او داش اوره‌یین؟

×××

سؤیله سنمی خور باخیرسان منیم شعیر دیلیمه؟

قوجا شرقین شؤهرتی‌دیر فضولی‌نین غزلی!

سنمی ”ترک خر“ دئییرسن اولوسوما، ائلیمه؟

داهی‌لره سود وئرمیشدیر آذربایجان گؤزه‌لی….

قوجا شرقین شؤهرتی‌دیر فضولی‌نین غزلی!

×××

جللاد! یانیب اود اولسا دا، کوله دؤنمز آرزیلار،

طبیعتین آنا قلبی قول دوغمامیش اینسانی!

هر اوره‌یین اؤز دونیاسی بیر سعادت آرزیلار،

قانلار ایله یازیلمیشدیر هر آزادلیق دستانی….

طبیعتین آنا قلبی قول دوغمامیش اینسانی!

×××

ازل باشدان دوشمنیمدیر اوزو موردار قارانلیق…..

هر تورپاغین اؤز عشقی وار، هر میللتین اؤز آدی.

کاییناتا دگیشمه‌رم شؤهرتیمی بیر آنلیق،

منم اودلار اؤلکه‌سی‌نین گونش دونلو ائولادی!

هر تورپاغین اؤز عشقی وار، هر میللتین اؤز آدی!

×××

نه دیر او دار آغاجلاری، دئ کیملردیر آسیلان؟

اویونجاقمی گلیر سنه وطنیمین حاق سسی؟

دایان!….دایان!….اویاق گزیر هر اوره‌کده بیر آسلان،

بوغازیندان یاپیشاجاق اونون قادیر پنجه سی؛

اویونجاقمی گلیر سنه وطنیمین حاق سسی؟

×××

جللاد! سنمی، دئ قیریرسان فدایی‌لر نسلینی؟

میللتیمین صاف قانی‌دیر قورد کیمی ایچدیگین قان!

زامان گلیر…من دویورام اونون آیاق سسینی

شهیدلرین قییام روحو یاپیشاجاق یاخاندان؛

میللتیمین صاف قانی‌دیر قورد کیمی ایچدییین قان!…..

×××

بیر ورقله تاریخلری، اوتان منیم قارشیمدا،

آنام تومریس کسمه‌دیمی کیخسرووون باشینی؟

کوراوغلونون، ستارخانین چلنگی وار باشیمدا،

نسیللریم قویمایاجاق داش اوستونده داشینی؛

آنام تومریس کسمه‌دیمی کیخسرووون باشینی؟

×××

سور آتینی، دؤرد نالا چاپ! مئیدان سنیندیر ….آنجاق،

من گؤرورم آل گئیینیب گلن باهار فصلینی….

قوجا شرقین گونشی‌دیر یاراندیغیم بو تورپاق،

من یئتیردیم آل بایراقلی اینقیلابلار نسلینی؛

من گؤرورم آل گئیینیب گلن باهار فصلینی!  1947

------------

* عبارت فرهنگ تبعیدی را از مقاله صمد بهرنگی و افسانه عوام جلال آل احمد گرفته ام که به مناسبت مرگ ناباورانه صمد در آراز نگاشته است. جلال در این مقاله می نویسد: "یعنی که صمد مرد؟ که ما برایش آن همه آرزوها در سر می‌پختیم؟ این زبان روستای آذربایجان ـ این وجدان بیدار یک فرهنگ تبعیدی ـ این هم‌پالکی تازه به راه افتاده «هانس اندرسن» ـ این معلم سیار که از لای سطور «حیدر بابایه سلام» پا در راه گذاشته بود و به «ساوالان» و «خالخال» می‌گریخت؟ آخر نکند سر به نیستش کرده‌اند؟"

آذربایجان شفاهی خلق ادبیاتی و فولکلوری حاققیندا تدقیق آپاردیقدا ، اونون نه قَدَر مضمون و نوع جهتین دن زنگین اولدوقو گؤزه چارپیرسا دا، اَن بؤیوک بیر نقصان و بوشلوغودا دویوب – قانماق چوخ چتین دئییل . اودا آذربایجان فولکلورونون مختلف نوع لری نین دوزگون بیر سایاقدا بیر – بیر ساییلیب ، آیریلیب و معین ائتمه مک  دن و بوتون لوک له بیر یئره توپلا نما ماغیندان عیبارت دیر. خصوصا کی اَل ده اولان آراشدیرما و تدقیق لره باخدیقدا ، ژانر جهتین دن آذربایجان فولکلوروندا بیر گه و واحید بیر سؤزه راست گلمه مک له بیر لیک ده ، گاهدان فولکلورون بعضی ژانر لاری دقیق تعریف لن مه ییر و چوخلی ژانرلارا دا اصلا ایشاره اولماییر . نئجه کی حؤرمتلی یازیچی " دکتر جواد هیئت " ، تألیف ائتدیگی " آذربایجان شفاهی خلق ادبیاتی " کیتابیندا فولکلورون مختلیف نوع لرین 10 یئره بؤلوب و " آذربایجان فولکلورون دان نیمونه لر " کیتابی نین مؤلیفی بؤیوک تدقیق چی و فولکلور شناس " دکتر سلام الله جاوید " بو خصوصدا 20 بؤلوم ده سؤز آچیب . آمما هر ایکی کیتابدا قئید اولونان حیصه لرین سایینا باخمایاراق و اونلاری تنقیدی جهت دن نظره توتمادان ، بعضی ژانرلارین تعریف و خصوصیت لری اوخوجولارا چاتدیریلمیرو بئله لیک له او نوع لردن دوزگون بیر چرچیوه اساسیندا بحث اولونمور.

مثلا " دکتر جواد هیئت " ، معین ائتدیگی فولکلور نوع لری نین 8 – نجی حیصه سینده تکجه " ناغیل لار " کلمه سینه و او اساس دا سؤز آچماغا کیفایت له نیر سه ، " دکتر سلام الله جاوید " ، " ناغیل لار " و " ناغیل یاراشیق لاری" عینوانلارینا ایشاره ائدیر . آمما اونلارین هانسی خصوصیت لره مالیک اولدوقلاریندان سؤز آچماییر . تکجه بیر آز دقت یئتیره نده گؤرونور " ناغیل یارا شیقلاری " همان ژانر دیر کی بؤیوک یازیچی و اوشاق ادبیاتی نین آدلیم سیماسی " صمد بهرنگی " اونلاری " قوشماجا " عینوانیله آدلاندیریر و بو اساس دا " قوشماجا لار " عمومیت له موزون و ریتمیک سؤز لر و شعر لر دیلر کی شفاهی خلق ادبیاتی نین باشقا نوع لرین دن تام حالدا  فرق له نیر لر. " علیرضا نابدل " دئمیشکن : " قوشماجالار دا خاص و معین بیر مطلب دن سؤز آچیلمیر . اونلار بیر تابلویا اوخشاییر لار کی مختلف رنگ و تصویر لر ایله دولو اولماقلا بیر لیک ده ، اؤز لرینه مخصوص بیر خصوصیت و یگانه لیک لری وار. قو شماجالاری بیر عیبارت له ایسه " اوشاق نغمه لری " آدلاندیرماق اولار . اونلار تئز لیک له اوشاقین ذهنین ده نقش اولوب حافیظه نین تقویتینده بؤیوک رُل اویناییر . اوشاقین تخیل قووه سین ایشه سالیر و گؤزل لیک لری دویوب قانماق دا اونلارا یاردیم گؤستریر.... بعضا ده قوشماجالار معین بیر وزن دن آسیلی اولمایاراق ، ناغیل لار دونیاسینی خاطیر لادان سئویملی تابلو لار کیمی دیر..." *

بورادا قئید ائتمک لازیم دیر کی هم " دکتر جواد هیئت "** و هم ده " دکتر سلام الله جاوید "*** آذربایجان فولکلورونون بؤیوک شاخه سی اولان " سایالاری " اؤز بؤلمه لرین ده گتیر مه مک له برابر " کوچه – بازار دیل ، اصطلاح و تعبیر لری " نی و خرافاتی اینام " لاری بوسبوتون اونوتموشلار. بو باخیم دان آذربایجان فولکلورونو چوخلو آیریجا بؤلوم لره آییر ماق اولسادا ، اَن چوخ یاییلمیش نوع لر عیبارتدیلر :

1- اسطوره لر ( ده ده قورقود بوی لاری و ...)

2- داستان لار ( کوراوغلو ، عاشیق غریب ، اصلی کرم و باشقا عاشیق صؤحبت لری کی موخاطب لری بؤیوک لر دیلر.)

3-عاشیق داستانلاریندا اولان قوشمالار، دیوان لار،گرایلی لار ، تجنیس لر و باغلاما لار

4- ناغیل لار( آنا-  بابا لار دیلیندن اوشاقلار اوچون سؤیله نیلن داستانلار.)

5- قوشماجالار

6- تاپماجالار،یاهالما جا لار، مسئله لر( دکتر جاوید " یاهالماجا " و" مسئله لر" حاققیندا اؤز فولکلور کیتابیندا ، لازیم اولان ایضاح لاری وئریب دیر.) 

7-ماهنی لار

8- لایلا لار

9- نازلامالار

10-سایالار

11- آغی لار

12-بایاتی لار

13- مزه لی سؤزلر ( لطیفه لر)

14- آتا لار سؤزو

15- آتالار سؤزونون کؤک لری

16- اوشاق اویون لاری

17- ملی نمایش لر( کوساگلین ، چؤمچه گلین و ...)

18- ملی رقص و موسیقی لر

19- ائل عادت ،عنعنه و رسم لری ( دوغولوش ، توی ، یاس ، بایرام و فصیل لره مربوط مراسیم لر)

20- کوچه – بازار دیل ، اصطلاح و تعبیر لر

21- خرافاتی اینام لار ( موهومات )

و ....

این رقص یکی از مشهورترین رقص های آذربایجان است که توسط خانم ها اجرا می شود. رقص عنابی بسیار لطیف و ظریف و زیباست و رقصنده با پوشش صورت خود، حرکات ملایم و لطیف انجام می دهد.  در زمان های دور، رقص عنابی معمولا در خانه های زنان ثروتمند اجرا می شد. رقصندگان هم حین رقص معمولا از سرپوش هایی مثل روسری یا چادر، سکه هایی طلایی آویزان شده بر پیشانی و گردن بندهای گران بهای مروارید و نقره، استفاده می کردند.

فرضیه ای مبنی بر این وجود دارد که رقص آذربایجانی عنابی را موسیقیدان بزرگ و مشهور آذربایجان “تاتی”  تقریبا در سال 1902 خلق کرده است.  بلبل، خواننده معروف آذربایجان هم روی ملودی عنابی، بایاتی هایی خوانده است و بصورت ماهنی (ترانه) اجرا کرده است.

علی پرمهر، نامی است که این روزها در جای جای ایران و به خصوص خطه آذربایجان بر سر زبان ها افتاده و همه از صدای دلنشین، سبک منحصر به فرد و خلاقیت هایش در زمینه موسیقی میگویند. خواننده ای از نسل جوان آذربایجان و سرشار از انرژی و عشق به زبان مادری که میرود تا جان تازه ای به جسم بی جان موسیقی مدرن ترکی در ایران زمین ببخشد. موسیقی که سالیان سال است که به سبب عدم حضور افرادی چون علی پرمهر، نتوانسته آن طور که باید خود را با متدهای جدید وفق داده و هم چون سبک سنتی، هنرمندان نامی و سرشناسی را به جامعه معرفی کند.

هنرمند خوش ذوق ما زاده روستای پلمه یئر (پرمهر) دشت مغان در استان اردبیل است. میگوید از همان سنین نوجوانی و از ۱۵ سالگی فعالیت خود را در زمینه موسیقی در نزد اساتیدی چون حمید رضا نور بخش (از شاگردان استاد شجریان)، استاد ایرج، هنگامه اخوان و فریدون پور رضا آغاز نموده و به نوعی موسیقی با جسم و روحش عجین گشته است.

با خواننده های مطرح موسیقی فارسی نظیر فرزاد فرزین، محسن چاووشی و… نیز در زمینه های مختلفی هم چون ترانه سرایی همکاری های نزدیکی داشته و به نوعی او مغز متفکر بسیاری از آلبوم های مطرح منتشر شده از سوی این خوانندگان بوده است. با هنرمندان آذربایجانی نظیر ودود موذن زاده و شعرای مطرحی چون هوشنگ جعفری نیز رابطه صمیمی دارد. وی معتقد است، ابتدا ترانه سرا، سپس آهنگساز و در نهایت خود را خواننده میداند و میگوید که تخصص اصلی وی در زمینه موسیقی سنتی است.

علی پرمهر در پاسخ به این سوال خبرنگار دورنانیوز، که چرا زبان ترکی را برای فعالیت حرفه ای در زمینه موسیقی انتخاب کردید؟ گفت: این دِین و رسالت من نسبت به زبان و وطن مادری ام است. وظیفه هر هنرمندی چه ترک، چه لر، چه عرب و… این است که ابتدا برای زنده نگاه داشتن و ترویج فرهنگ و زبان خود تلاش نماید، خواه در قالب حتی یک ترانه و خواه چندین آلبوم. بنده نیز به عنوان یک آذربایجانی این را وظیفه و رسالت خود دانسته ام که هنر و توانایی های خود را با استفاده از زبان مادری خودم یعنی ترکی به جامعه ارائه نمایم. انگیزه و هدف من ادای دین نسبت به زبان مادری و کمک به ترویج و اشاعه آن است.

اما جالب است بدانید، علی بیشتر عمر خود را در شهری گذرانده است که بسیاری از ترک های آذربایجانی که قدم در آن گذاشته اند، با فراموش کردن هویت و اصالت خود، قید زبان مادریشان را زده و به قول معروف آسیمیله گشته اند. بله پایتخت! کلانشهر تهران، با وجود آنکه بخش قابل توجهی از جمعیت آن را آذربایجانی ها تشکیل میدهند، به شهر نامهربانی با زبان ترکی مشهور شده است. اما چرا علی پرمهر در چنین فضایی از عشق به زبان مادری خود غافل نشده و تصمیم گرفته است که در همین تهران و برای اعتلای زبان مادری‌اش بخواند؟ جواب علی به این سوال بسیار جالب است. او معتقد است که هر انسانی در هر طبقه اجتماعی که باشد، میبایست هویت، اصالت و کیستی خود را حفظ کرده و به جای فرار از آن همواره با افتخار یادش کند.

علی پرمهر در پاسخ به این سوال خبرنگار ما که وضعیت موسیقی ترکی را در ایران چگونه ارزیابی میکند؟ گفت: گرچه در زمینه موسیقی سنتی و فولکلور، آذربایجان حرف زیادی برای گفتن داشته و هنرمندان و گروه های مختلفی هم اکنون در حال فعالیت میباشند، اما در زمینه موسیقی مدرن و به خصوص پاپ حرفی برای گفتن نداریم! موسیقی ما در مرحله سنتی گیر کرده و بروز رسانی نشده است در عین حال که از ظرفیت و پتانسیل بالایی برخوردار بوده و  میتوانست در صورت توجه حرف های زیادی برای گفتن داشته باشد. ولی متاسفانه این گونه نیست و ما باید به موسیقی آذربایجانی در مرحله گذر از سبک های قدیمی و کم مخاطب به سبک های جدید و پر مخاطب کمک نمایئم. زبان ترکی یکی از قدرتمند ترین، شیرین ترین و غنی ترین زبان های دنیا بوده و حیف است که از ویژگی ها و شاخصه های منحصر به فرد این زبان کهن در عرصه موسیقی بهره ای نبریم.

وی در پاسخ به این سوال که آیا این عقیده را که برای فعالیت در عرصه موسیقی ترکی در ایران برخی محدودیت های قانونی و گاها تنگ نظری هایی وجود دارد، قبول دارید؟ گفت: به هیچ وجه اینطور نبوده و این عقیده تنها یک بهانه و توجیه است برای کم کاری خود ما. زمانی که خودمان تاکنون نخواسته ایم که موسیقی خودمان را احیا و آن را به صورت حرفه‌ای توسعه و گسترش دهیم، تمامی تقصیر ها بر گردن ماست. جالب است بدانید بسیاری از دوستان غیر ترک و فارس زبان من حتی در صدا و سیما، از مشوقین اصلی بنده در روی آوردن به موسیقی ترکی بوده و با حمایت از بنده حسن نیت خود را ثابت نموده اند. به نظر من زمینه برای فعالیت در زمینه موسیقی آذربایجانی فراهم بوده و هیچ گونه محدودیت و تنگ نظری در این زمنیه حداقل در تهران وجود ندارد فقط همت میخواهد و تلاش.

علی در رابطه با ارتباط و تعامل ضعیف و شکننده مردم و به خصوص جوانان آذربایجانی با موسیقی ترکی نیز اظهار داشت: باید به آنها حق دهیم، چرا که تاکنون چیزی قابل ارائه برای آن ها نداشته ایم. امروزه ذائقه موسیقیایی مردم بیشتر به طرف موسیقی پاپ و سایر سبک های جدید کشیده شده و متاسفانه در ایران موسیقی آذربایجانی همانطور که گفته شد هنوز نتوانسته است به چنین مرحله ای برسد. ما ابتدا باید زمینه را فراهم و سپس از مردم آذربایجان انتظار داشته باشیم تا به موسیقی خود ارج نهند.

او هم چنین گفت: از مسئولین و به خصوص مسئولین منطقه آذربایجان انتظار میرود با حمایت از موسیقی ترکی، زمینه را برای اعتلای هرچه بیشتر این عرصه فراهم و انگیزه هنرمندان آذربایجانی را افزایش دهند. لازم است تا اینجا با اشاره به عملکرد ضعیف شبکه های تلویزیونی استان های آذربایجانی در راستای توجه به زبان ترکی، از دست اندرکاران این شبکه ها هم چون سهند(تبریز)، سبلان(اردبیل)، آذربایجان(اورمیه) و اشراق(زنجان) بخواهیم تا با نگرشی نو در سیاست های کاری خود، به جای تخریب و تضعیف زبان ترکی در برنامه هایشان، نسبت به ترویج و اشاعه آن اقدام نمایند. چرا که عموم مردم آذربایجان و حتی خود بنده نسبت به روند کاری این شبکه ها و به خصوص شبکه استانی اردبیل انتقاد داشته و ضرورت تغییر و اصلاح چنین روندی را احساس میکنیم.

اما یکی از سوالاتی که بسیاری از ما به دنبال پاسخ آن بوده و هستیم، زمان انتشار اولین آلبوم این فرزند خلف آذربایجان است. آلبومی با نام زیبای «یاغیش آلتیندا» که قرار بودن بهمن ماه امسال منتشر و وارد بازار شود، اما چنین نشد و مردم آذربایجان بی صبرانه منتظر انتشار آن هستند. علی در این رابطه گفت: بنا به دلایلی هم چون تاخیر در دریافت کد آهنگ های پیشواز، انتشار آلبوم به تاخیر افتاد. انشالله اردبیهشت ماه سال آینده، این یاغیش آلتیندا منتشر و در اختیار علاقه مندان به موسیقی آذربایجانی قرار خواهد گرفت.

خواننده خوش صدای ما در پاسخ به این سوال که به کدام یک از تیم های ورزشی علاقه مندید؟ اظهار داشت: مگر میشود ترک باشی و طرفدار تیراختور نباشی؟ بنده طرفدار پرو پا قرص این تیم محبوب آذربایجانی بوده و حتی در برخی بازی های مهم این تیم در تهران نیز در استادیوم حضور داشته ام. البته در کنار تیراختور، به تیم شهرداری اورمیه نیز علاقه خاصی داشته و همواره بازی های این تیم در لیگ برتر والیبال را دنبال میکنم. چرا که به اعتقاد من، تیراختور نماد فوتبال و شهرداری اورمیه نماد والیبال آذربایجان هستند و وظیفه هر آذربایجانی حمایت از این دو تیم است.

وی در پایان گفت: به اعتقاد من آینده روشنی در انتظار موسیقی ترکی در ایران است، چرا که شاهد آن هستیم که خوشبختانه رفته رفته بر تعداد خوانندگان جوان آذربایجانی که قصد فعالیت در این زمینه را دارند افزوده شده و استعداد های جوانی پای در این عرصه میگذارند. البته بنده از عموم مردم آذربایجان و به خصوص جوانان نیز انتظار دارم تا با هویت، اصالت و موسیقی خود همراه گشته و با حمایت از فعالینی که به تازگی وارد این عرصه گشته اند، انرژی لازم برای ادامه کار را به ما القا نمایند. لازم است تا اینجا از لطف بی مانند مردم اورمیه نسبت به خودم تشکر ویژه ای داشته باشم. چرا که اولین واکنش ها نسبت به ترانه های بنده از سوی مردم خطه غرب آذربایجان و به خصوص مردم فرهنگ دوست و با اصالت اورمیه بوده است و بنده نیز دوست دارم تا در صورت فراهم بودن شرایط اولین کنسرت خودم را در این شهر زیبای آذربایجانی برگزار نمایم.

در سال‌های دهه ۱۳۴۰ که احمد شاملو سردبیری بخش فرهنگ و هنر نشریه «خوشه» را به عهده داشت، در پاسخ به اتهام رویکرد تبعیض‌آمیز روشنفکران تهران‌نشین نسبت به ملت‌ها و اقوام فلات ایران از جمله آذربایجانی‌ها می‌نویسد: «من حتی اشـعاری از شاعران آذربایجان را بـه زبان اصـلی چاپ مـی‌کردم کـه مدام هم زر زر سـاواک از این بابت بلند بود.»



داستان‌هایی برای کودکان

سرانجام هم ساواک انتشار «خوشه» را برنتافت و این نشریه در سال ۱۳۴۸ توقیف شد. صمد بهرنگی در چنین شرایطی پا در عرصه وجود گذاشت: یک معلم نمونه و از نخستین فعالان حقوق مدنی در مفهومی که امروز سراغ داریم.

تولد آقای معلم

صمد بهرنگی در دوم تیرماه ۱۳۱۸ در محله «چرنداب تبریز متولد شد. پدر او با شغل زهتابی گذران می‌کرد. او از تنگدستی تن به مهاجرت به قفقاز داد و دیگر بازنگشت. بهرنگی در سال ۱۳۳۴به دانشسرا رفت، معلم شد و در روستاهای آذرشهر، ماماغان، قندجهان، گوگان و آخیرجان در استان آذربایجان شرقی به کودکان محروم درس می‌داد.

او درباره تجربه‌اش از آموزگاری در روستاهای آذربایجان شرقی و بی‌ربط بودن آنچه که در دانشسرا آموخته بود با نیازهای کودکان نوشته است: «از دانشسرا که درآمدم و به روستا رفتم یک‌باره دریافتم که تمام تعلیمات مربیان دانشسرا کشک بوده است و همه‌اش را به باد فراموشی سپردم و فهمیدم که باید خودم برای خودم فوت‌وفن معلمی را پیدا کنم و چنین نیز کردم.»

صمد بهرنگی به کار نهادینه و ماندگار اعتقاد داشت. در داستان «یک هلو هزار هلو» می‌نویسد: «بوته‌های خاکشیر چنان با عجلـه و تند تند قد مـی کشیدند کـه من تعجب مـی‌کردم. اول خیال مـی کردم چند روز دیگر سرشان از درخت بادام هم بالاتر خـواهد رفت اما وقتـی ملتفت شدم کـه رگ و ریشـه محکمی توی خاک ندارند، بـه خودم گفتم که بوته‌های خاکشیـر بزودی پژمرده خـواهند شد و از بین خـواهند رفت.»

جنگ «پاره پاره»، گزیده‌ای از اشعار ترکی شعرای آذربایجان، «اتل‌ها و متل‌های آذربایجان»، «ماضـی و مضارع در جریان، در زبان کنونـی آذربایجان»، «ادبیات و فولکلور آذربایجان» از آثاری‌ست که او درباره فرهنگ و زبان ترکی پدید آورده است.

صمد بهرنگی همچنین اشعاری از مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو، فروغ فرخزاد و نیما یوشیج را به ترکی ترجمه و منتشر کرده است.

تولد یک داستان‌نویس

صمد بهرنگی در سال‌های دهه ۱۳۴۰ به داستان‌نویسی برای کودکان و نوجوانان روی آورد. «پسرک لبوفروش»، «ماهی سیاه کوچولو»، «۲۴ ساعت در خواب و بیداری»، «اولدوز و عروسک سخنگو»، «کچل کفترباز»، «اولدوز و کلاغ‌ها» و «تلخون» از مهم‌ترین آثار او در عرصه ادبیات کودکان و نوجوانا است. به اعتبار این آثار از او به عنوان مهم‌ترین نویسنده ادبیات کودکان و نوجوانان در ایران یاد کرده‌اند.

حسین محمدزاده صدیق: (نشریه خوشه، ۱۳۵۴)

در مجموعه‌‌ قصه‌هایی‌ که به ‌وسیله‌‌ بهرنگ در زمینه‌‌ ادبیات کودکان منتشر شده، «فریادهای‌ یک اسیر» نهفته است، و دیگر مسایل حیات و زندگی‌ اجتماعی‌ تحت‌الشعاع و در اطراف آن دور می‌زند، و در نتیجه اثری‌ که بتواند شعور اجتماعی‌ را بجنباند و ضرورتر به ‌حال کنونی‌ باشد، به ‌وجود می‌آید که در عین حال «برای‌ کودکان» نوشته می‌شود. مطلبی‌ که در این قصه‌ها بیش از هر چیز جلب‌نظر می‌کند، استفاده و تأثر نویسنده از فولکلور و ادبیات ملی‌ آذری ا‌ست. جایی‌ که گاهی‌، اثر، کلاً از مواد فولکلوریک گرفته می‌شود و به عبارت دیگر صورت تحریف‌‌شده‌‌ یک افسانه‌ی‌ ملی‌ را می‌یابد اما نحوه‌‌ این استفاده،‌ غالباً عاقلانه،‌ ثمربخش و با ارزش است.

ستیز با خرافات، عادت‌زدایی از رفتارهای ناشایست، تجلیل از آگاهی، و شکل بخشیدن به روحیه مدنی و مبارزه با فقر و تبعیض و خودپسندی از مهم‌ترین مضامین آثاری‌ست که صمد بهرنگی برای کودکان و نوجوانان نوشته است.

در این میان «ماهی سیاه کوچولو» شناخته‌شده‌ترین داستان صمد بهرنگی و از محبوب‌ترین کتاب‌های ادبیات کودکان است. به این داستان، جایزه معتبر هانس کریستین اندرسون هم تعلق گرفته است.

عبداله باقر حمیدی:

صمد بهرنگی با آگاهی از داستان‌های سفرنامه‌ای جهان، داستان «ماهی سیاه کوچولو» را نوشت. داستان «ماهی سیاه کوچولو» برای نخستین بار در ادبیات ایران درونمایه‌ «هدفی برای حرکت وجود ندارد، حرکت خود هدف است» را طرح کرد. بهرنگی در این داستان می‌گوید که سرانجامی برای زندگی وجود ندارد، روش زیستن خودش همان هدف زندگی است. در زمانه‌ خود این درونمایه بسیار تازه بود.

نجلیل از اراده، دعوت به بردباری، اندیشیدن و دانش‌طلبی از دیگر مضامین آثار صمد بهرنگی‌ست. آثار او در جمهوری آذربایجان و در ترکیه نیز خوانندگان پرشمار دارد. در فروردین ماه سال جاری، روزنامه گاردین «ماهی سیاه کوچولو» را جزو ده اثر برتر ادبیات کودکان قرار داد.

مجموعه آثار صمد بهرنگی

مجموعه آثار صمد بهرنگی، نشر دیباچه

مجموعه آثار صمد بهرنگی، نشر دیباچه

مجموعه آثار صمد بهرنگی، نشر دیباچه

مجموعه آثار صمد بهرنگی، نشر دیباچه

مجموعه آثار صمد بهرنگی، نشر دیباچه

مجموعه آثار صمد بهرنگی، نشر دیباچه

مجموعه آثار صمد بهرنگی، نشر دیباچه

تولد یک اسطوره

تا پیش از انتشار کتاب «از آن سال‌ها و سال‌های دیگر» نوشته حمزه فراهتی (انتشارات فروغ) این باور وجود داشت که حکومت پهلوی نویسنده «ماهی سیاه کوچولو» را به قتل رسانده. جلال آل‌احمد با نوشتن مقاله «صمد و افسانه عوام» به این باور دامن زد. از آن پس بود که صمد بهرنگی به عنوان یک اسطوره مطرح شد. بر اساس آمارهای سازمان ثبت احوال، تا سال‌ها، خانواده‌های آذربایجانی برای گرامیداشت نام و خاطره صمد بهرنگی فرزندانشان را «صمد» و «اولدوز» می‌نامیدند.

جلال آل‌احمد در نامه‌ای به منصور اوجی (شاعر):

«…اما در باب صمد. درین تردیدی نیست که غرق شده. اما چون همه دلمان می‌خواست قصه بسازیم ساختیم… خب ساختیم دیگر. آن مقاله را من به همین قصد نوشتم که مثلاً تکنیک آن افسانه‌سازی را روشن کنم برای خودم. حیف که سر و دستش شکسته ماند و هدایت‌کننده نبود به آن چه مرحوم نویسنده‌اش می‌خواست بگوید…»

حمزه فراهتی که یک افسر دامپزشک با گرایش‌های مارکسیستی‌ بود، در روز نهم شهریور ۱۳۴۷صمد بهرنگی را با اسب به منطقه مرزی برد.

حمزه فراهتی (از آن سال‌ها و سال‌های دیگر):

«رودخانه در طرف ایران نسبتاً آرام و در طرف ساحل شوروی کمی مغشوش و تند بود. جائی که صمد ایستاده بود، آب حتی به بالاتر از نافش نمی‌رسید. او خود را در مسیر آب ول کرد. سرشار از شوق و شعف تلالو تابش طلائی خورشید روی سطح آب، پنجاه متری شنا نکرده بود که صدای فریاد صمد را شنید “دکتر! دکتر!” برگشت و دید صمد تا بالای شانه‌هایش توی آب است و هراسان دست و پا می‌زند. او چرخ زد و در خلاف جهت آب شروع کرد شنا به سمتی که دست و پا می‌زد. نصف راه را شنا کرده بود که سومین بار صدای صمد را شنید …»

«از آن سال‌ها و سال‌های دیگر» که با زاویه دید «سوم شخص مفرد» نوشته شده، تنها سندی‌ست که از چگونگی درگذشت صمد بهرنگی وجود دارد. شماره ۱۸ نشریه آرش که در سال ۱۳۴۷، پس از مرگ صمد بهرنگی منتشر شد، در شکل بخشیدن به اسطوره او بی‌تأثیر نبود.

سرزمین آذربایجان در طول تاریخ هزاران ساله و پر فراز و نشیب خود با نامهای مختلفی در تاریخ ثبت شده است. و این اسامی معمولا از اسامی اقوامی گرفته شده بود که در آن سرزمین زیسته و دولتهای مقتدری را در آنجا بوجود آورده بودند.

اسامی که با استناد به اسناد تاریخی میشود به آن اشاره کرد،از جمله عبارتند از: سرزمین قوتتی ها، هوری ها، سایبیرها، آذها، ماننا، ماد، آلبان ، آذربایگان وآذربایجان.

اسم امروزی آذربایجان معرب آذربایگان میباشد که تخمینأ از اواخر قرن سوم قبل از میلاد تا زمان اشغال آنجا توسط اعراب بدان نام خوانده میشد.
آذربایگان یک کلمه کاملا ترکی بوده و در اصل متشکل ازاجزای : "آذ+ار+بای+گان یا قان معرب شده یعنی جان" میباشد.

ـ "آذ یا آس" نام قومی از ترکان قدیم ساکن در آذربایجان بوده که در نوشته های قدیم "اورخون ـ یئنی سئی" نامبرده شده است . "بارتولد" تاریخدان معروف روسی وابستگی آذها را با قبایل تورکوش که در منابع آشوری بارها به آنها اشاره شده است را محتمل میداند.

ـ "ار" دارای منشاء ترکی بوده و به معنی جوانمرد،فرد و انسان میباشد. این واژه به صورت پسوند به واژه های دیگر چسبیده و نام قبایل را بوجود میآورد(آوارـخزار یا خزرـ قاجار یا قجر و...) آزر یا آذر به معنی قوم و قبیله ای که بعدها با تغییرهای مختصری به "هازرـخازرـخزر"تبدیل شده است.

- "بای" یا"بَی" یا "بیکـ ـ بیگ" به معنی غنی ، حاکم، رئیس و... از طرفی "بایماق" در ترکی قدیم به معنی تکامل و پیشرفت میباشد.
- "گان" در زبان ترکی با قبول تغییرات آوایی به "قان" (و در زبان عرب به جان) مبدل شده و دارای معانی زیادی چون پدر، خاقان و ... میباشد و نیز "قان" در ترکی علامت فاعلی با تأکید و مبالغه است(چالیشقان) و بایقان یعنی تکامل یافته و بسیار پیشرفته. با توجه به مراتب مذکور، "آذربایگان" به معنی "پدر توانگر انسان آذ یا آسی" و به بیانی دیگر "پدر توانگر مبارک" و آذیهایی که بسیار پیشرفته هستند" میباشد. تاریخ قومی و نژادی آذربایجان با نژاد و ایل های ترک زبانی چون سومرها، ایلامی ها، ساویرها، قوتتی ها، اورارتوها، ماننا ها،ساکاها، کنگرها،مادها، اوغوزها،قبچاق ها و...مربوط است.» ( منبع 1 )

حدود و مرزهای جغرافیایی سرزمین آذربایجان از دیرباز طبق اسناد باقی مانده آشوری،ایلامی،بابلی و...کاملا قابل اثبات است. طبق این اسناد حدود این سرزمین از جنوب کوههای قفقاز تا سرزمین کاسسی ها(کرمانشاه و لرستان امروزی) بوده است. یعنی در داخل ایران امروزی علاوه بر مناطق ترکنشین کنونی( استانهای آذربایجان شرقی و غربی ،اردبیل،زنجان،قزوین، همدان،قسمتهایی از استانهای مرکزی و گیلان و..) کل استان کردستان و قسمتهای اعظمی از استانهای کرمانشاه و لرستان نیز جزو آذربایجان بوده است.

م.دیاکونوف در کتاب "تاریخ ماد" نتیجه گیری میکند که سرزمین تحت حاکمیت آتروپات زمان حمله اسکندر کبیر درست منطبق با مرزهای دولت ماننا بود و این سرزمین بعدها آذربایگان نامیده شد. ( منبع 2 )

طبق اسناد قدیمی عربی ،در صدر اسلام حدود جغرافیایی آذربایجان از شهر دربند در داغستان امروزی تا جنوب استان همدان امروزی بود.( دربندنامه،ص 25،چاپ تفلیس 1898). ( منبع 3 )

در دوران اشغال آذربایجان توسط خلفای اموی و عباسی نیز جغرافیای ارضی آذربایجان بدون تغییر و از همدان تا دربند باقی مانده بود و تحت نام "مملکت آذربایجان" تحت فرمانروایی یک حاکم عرب اداره میشد.

در مورد محدوده‌ی جغرافیایی آذربایجان در دوره اسلامی، مدارک زیادی از جغرافی‌نگاران و مورخان وجود دارد . همه این نوشته‌ها و نظرات که از دانشمندان و جهانگردان و جغرافی ‌نگاران به نام ارائه گردیده، آذربایجان را تقریباً سرزمینی دانسته‌اند که از شمال به دربند و از جنوب به همدان (لازم به ذکر است که بعضی از منابع که ارائه گردید قسمتی از کردستان را نیز در قلمرو آذربایجان به حساب آورده‌اند. از جمله سیسر یا سنه = سنندج) و از غرب و شمال غربی به امپراتوری عثمانی و از شرق به استان گیلان محدود بوده است که تقریباً شامل استان های کنونی آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان، قزوین، همدان و قسمتی از استانهای مرکزی، کردستان، گیلان و کرمانشاه است.

بلعمی از وزرای عهد سامانی که کتاب تاریخ طبری را ترجمه و تخلیص کرده است، در مورد حدود آذربایجان چنین می‌نویسد: «اول حد از همدان گیرند تا به ابهر و زنگان بیرون شوند و آخرش به دربند خزران و بدین میانه، هر چه شهرها است همه را آذربایگان خوانند ... راه‌ها به آخر آذربایگان که از آن جمله بلاد خزران شوند، گروهی بر خشک و گروهی از دریا، که از هر راهی دربند خوانند و به تازی باب گویند.» ( منبع 4 )

مورخ و دانشمند شهیر محمود کاشغری در کتاب ارزشمند "دیوان لغات الترک" که در هزار سال پیش نوشته راجع به سرزمینهای ترکان، از جمله آذربایجان، معلومات زیادی را ارائه داده و مرزهای آذربایجان را از قم تا دربند ذکر کرده است.» ( منبع 5 )

دکتر رحیم رئیس‌نیا نویسنده کتاب «‌آذربایجان در سیر تاریخ ایـران»، به نقشه‌ای اشاره کرده است که شریف ادریسی (493-560 ق) جغرافی‌دان و نقشه نگار مراکشی در حدود سال 549 ق کشیده است و کنراد مولر آلمانی در سال 1928 با الفبای لاتین آن را منتشر نموده است. به نوشته او، شریف ادریسی در نقشه‌ای که کشیده، اراضی میان کوه‌های قفقاز و کر را – شروان - «‌آدری آذربایجان» (آذربایجان پسین و یا عقبی) و اراضی بین رودهای ارس و کر را «‌بقیه آردی آذربایجان» و آذربایجان کنونی ایران را «‌بلاد آذربایجان» نامیده است» ( منبع 6 )

در دوران هزار ساله بعد ازاتمام حاکمیت اعراب ، آذربایجان بعنوان یک مملکت خودگردان و مستقل در ترکیب امپراتوری های ترک غزنوی، سلجوقی،اتابکان آذربایجان، ایلخانیان، قاراقویونلی و آغ قویونلی ها، صفویه، افشار و قاجار بود. آذربایجان در بخشهای طولانی از این دوران ،مثلا دوران ایلخانیان، قارا قویونلوها و آق قویونلوها، صفویان تا زمان شاه عباس کبیر و قاجار ، خود مرکز قدرت بود و بر سایر قسمتهای این امپراتوری ها حاکمیت داشت.

اولین اثری که به یک زبان اروپایی در باره اراضی جغرافیایی آذربایجان نوشته شده است ،کتابی است به زبان روسی با عنوان "اوضاع سیاسی ولایت آذربایجان" که توسط pokovnik S.D. Burnasev (1743-1824) در سال 1793 در شهر Kursk روسیه چاپ شده است. این کتاب که قبل از اشغال مناطق شمالی آذربایجان توسط روسها چاپ شده است. در صفحه 4 این کتاب آمده است : در وضعیت امروزی اراضی آذربایجان ،از شمال که شروع کنیم به گرجستان چسبیده و در آنجا مناطق Kartli و kaxetiya را دارد، در سمت مشرق به دریای خزر و ولایت گیلان ختم میشود و در مسافتی نیم روزه از آنجا به عراق عجم در جنوب همدان ختم میشود از طرف مغرب با عثمانی هم مرز است.» ( منبع 4 )

اسناد ذکر شده نشان میدهد که تا اواخر قرن 18 میلادی هیچ تغییر اساسی در مرزهای جغرافیایی و ائتنیکی آذربایجان بوجود نیامده بود ولی بعد از تقسیم شدن آذربایجان به دو قسمت شمالی و جنوبی در سال 1824 به مرور زمان تغییرات زیادی در این سرزمین باستانی به وقوع می پیوندد و دو بدنه از هم جدا شده آذربایجان سرنوشتشان جدا از هم شکل میگیرد و هر دو دچار بلایای غم انگیزی می شوند و تغییرات اتنیکی و مرزی را نیز متحمل میشوند.

آذربایجان شمالی:

بعد از اشغال شمال آذربایجان توسط روسها ، تزارهای روس برای رسیدن به آرزوی دیرینه خود مبنی بر ایجاد کشوری مسیحی ارمنی در قلب جهان ترک که پایگاهی برای روسیه در قفقاز باشد، شروع به تدارک و تهیه زمینه آن کردند. دولت تزاری روسیه ، در قرارداد ترکمنچای ماده ای را گنجانده بود که طبق آن دولت قاجار تعهد داده بود که اسباب مهاجرت ارمنی های ساکن ممالک محروسه به روسیه را با هزینه خود مهیا کند. و روسیه 40 هزار خانوار از این ارمنیهای مهاجر را در شهرها و دهات آذربایجان، خصوصا اطراف شهر کاملا ترکنشین ایروان سکونت داد. لازم به ذکر است که اولین خانوار ارمنی، که خانوار مهاجری از شهر مراغه بود، در همین زمان در خانکندی قاراباغ سکونت داده شد. بعدها ارمنی های فراری از عثمانی را نیز در قسمتهای غرب خاک آذربایجان شمالی مسکون کردند و بتدریج مقدمات تشکیل کشور ارمنی را شروع کردند. تا اینکه در سال 1918 ارمنستان در منطقه ای که هرگز ارمنی نشین نبود تشکیل شد و این در حالی بود که در آن زمان نیز بیش از 70% ساکنین پایتخت این کشور قلابی، ایروان، را ترکهای آذری تشکیل میدادند ولی به مرور زمان ده ها هزار نفر از آنها قتل عام شدند و بقیه را هم از آنجا فراری دادند. لازم به ذکر است که ارمنستان کنونی همیشه قطعه ای از خاک مقدس آذربایجان و ترکنشین بود . ارمنستان تاریخی که بمدت کوتاهی در اوایل سده اول میلاد مسیح وجود تاریخی داشت در غرب دریاچه وان قرار داشت نه در آذربایجان. ارمنی ها هم اول قصد داشتند با کمک غرب و روسیه در همان منطقه کشوری را برای خود درست کنند ولی با تمام تلاشها و جنایات بیحد و حسابشان در اوایل جنگ جهانی اول در آنجا از ترکان عثمانی شکست خوردند و به آذربایجان شمالی که تحت اشغال روسها بود فرار کردند و به تشویق و کمک روسها با ریختن خون صدها هزار آذربایجانی کشور قلابی ارمنستان کنونی را در خاکی که هرگز به آنها متعلق نبود ایجاد کردند.

تا سال 1918 آذربایجان شمالی تحت سلطه روسیه تزاری بود تا اینکه مردم آذربایجان به رهبری محمد امین رسول زاده در آن سال موفق به ایجاد جمهوری دموکراتیک آذربایجان شدند و این جمهوری مستقل، که اولین جمهوری دموکراتیک در جهان شرق بود، در مدت دوسال به پیشرفتهای عظیمی در ساحه های اقتصاد ، کولتور، دمکراسی و ...نایل شد. شونیسم استیلاگر روس که تسلط خود بر چاههای نفت آذربایجان را از دست داده بود، این بار که در لباس کمونیسم ظاهر شده بود تاب دیدن آذربایجان آزاد ومستقل را نداشت، به دستور مستقیم لنین جنایتکار، این جمهوری در سال 1920 توسط ارتش سرخ به خاک و خون کشیده شد و آذربایجان شمالی دوباره به اشغال روسها درآمد. روسها بعد از اشغال آذربایجان هزاران نفر را اعدام و بیش از 80 هزار نفر از مبارزین و روشنفکران آذری را به سیبری تبعید کردند و همه آنها در آنجا جان باختند.

اراضی جمهوری آذربایجان که در محافل بین المللی آن زمان به رسمیت شناخته شده بود، بیش از 135 هزار کیلومتر مربع بود، و بعد از اشغال دوباره توسط روسها ، دوباره با تهدید و زور توسط لنین و استالین تجزیه شده و به دیگران بخشیده شد، شهر دربند به روسیه ، بورجالی را به گرجستان و زنگه زور و گویچه ماهالی را به ارمنستان دادند بطوری که اراضی آذربایجان به 86600 کیلومتر مربع تقلیل یافت، که مساحت امروزه جمهوری مستقل آذربایجان را تشکیل میدهد. بعد از فروپاشی شوروی نیز روسهای سلطه گر دست از سر آذربایجان برنداشته اند و بیش از 20% خاک آذربایجان را به اشغال ارمنیهای داشناک و جنایتکار در آورده اند ، البته دولت ایران نیز به همان اندازه به ارمنیها کمک کرده و میکند.

آذربایجان جنوبی:

بعد از اشغال شمال آذربایجان توسط روسها، آذربایجان جنوبی تا انقراض سلسله قاجار به صورت مملکت خودگردان با حفظ خاکهای تاریخی خود در ترکیب ممالک محروسه قاجار به حیات خود ادامه داد، اما جدا شدن قسمت شمالی آن، ضربه شدیدی بود بر پیکر آذربایجان کهن و روحیه مردم غیرتمند آن، و همچنین باعث تضعیف نفوذ و موقعیت ترکها و آذربایجان در ممالک محروسه قاجار شد.

سرزمینهای تحت حاکمیت قاجار "ممالک محروسه قاجار" نامیده میشد و از چهار مملکت مستقل و کاملا خودگردان، آذربایجان؛ خراسان و ... و چند ایالت،گیلان و... تشکیل شده بود.

دولت استعمارگر انگلیس که موفق به تحمیل قرارداد ننگین 1919 بر دولت قاجار نشده بود و از پیشرفت نتایج مشروطیت و شروع نهادینه شدن دمکراسی و همراهی احمد شاه با این روند، شدیدا نگران بود، با ترتیب دادن کودتایی در سوم اسفند سال 1299 نوکر و دست نشانده خود، رضا پالانی، مهتر سابق سفارت انگلیس در تهران ، را بر اریکه قدرت نشاندند و حاکمیت را به اقلیت فارس که از دوران زندیان دربست نوکر و آلت دست انگلیس بودند، منتقل کردند. طبق یادداشتهای آن زمان، فقط 8% جمعیت ممالک محروسه را اقلیت فارس که تا آن زمان تاجیک نامیده میشدند، تشکیل میدادند .( انگلیس در تمام کشورهای تحت مستعمره یا تحت نفوذ خود حکومت را به دست اقلیتی کوچک میداد تا راحتر بتوانند آنها را کنترل کنند، چون این دولت های دست نشانده برای ادامه حاکمیت مجبور به اطاعت از آنها بودند.) .با شروع حکومت دست نشانده رضا پالانی ممالک محروسه دربست در اختیار انگلیس قرار گرفت. رضا پالانی در طول حکومت 20 ساله خود با کمک انگلیس مشروطیت و مظاهر آن را کلا از بین برد و حکومتهای خودگردان ممالک محروسه را با وحشیانه ترین روشها از بین برد و یک حکومت مرکزی منسجم قابل کنترل انگلیس را به وجود آورد. یکی از اهداف انگلیسی ها از به روی کار آوردن رضا پالانی از بین بردن حاکمیت و نفوذ ترکها در ممالک محروسه بود. انگلیسی ها صدها سال با ترکهای عثمانی، ترکان حاکم در هند، قاجار و... درگیر بودند ، و با توجه به سابقه تاریخی ترکان در آفریدن امپراتوری ها، در همه جا سعی میکردند تا نفوذ ترکها را کم کنند تا آنها نتوانند زمانی دوباره متحد شده و منافع استعمارگران غرب را تهدید کنند. علاوه بر آن در ممالک محروسه قاجار این ترکان بودند که سرسختانه در مقابل نقشه های سلطه گرانه انگلیس می ایستادند ، مثلا قشقایی ها در جنوب، کلنل محمد تقی خان پسیان در خراسان ،خیابانی در آذربایجان و ... و همچنین همه ایده های آزادی خواهی، سوسیالیستی و ضد استماری نیز، که در تضاد با اهداف امپریالیستی انگلیس بود، همیشه از طرف ترکان مطرح میشد، مثلا انقلاب مشروطیت،نهضت خیابانی، و...
لذا ترک ستیزی و محو آذربایجان مهمترین وظیفه ای بود که بر عهده رضا پالانی گذاشته شده بود. همه نقشه ها توسط انگلیسی ها کشیده میشد و رضا پالانی آنها را اجرا میکرد. بعد از منحل کردن سلسله قاجار، ممالک محروسه قاجار به ممالک محروسه پهلوی تغییر نام داده شد و بعد از چندین سال جنگ بر علیه حکومت های خودگردان ممالک محروسه، و از بین بردن آنها، در سال 1936 اسم "ایران" را که از لابلای افسانه های شاهنامه پیدا کرده بودند بر روی ممالک محروسه گذاشتند.البته اول میخواستند اسم پرشیا یا پارس را انتخاب کنند ولی با توجه به اینکه انتخاب آن اسم موجب عکس العمل های شدیدی از طرف اقوام غیر فارس، خصوصا ترکان میشد، جرأت آن کار را نکردند ولی در پشت نام ایران همان نقشه فارس کردن ایران را دنبال کردند و میکنند.

برای هویت زدایی از ترکان ، زبان بی خاصیت فارسی را که زبان اقلیتی 8 درصدی بود رسمی کردند، آموزش به زبان ترکی را ممنوع، آثار باستانی ترکان را نابود،چاپ و داشتن کتب ترکی را ممنوع؛ تاریخ ترکان و ایران را کلا جعل و صدها کار غیر انسانی و فاشیستی دیگر در این راستا انجام دادند .مملکت آذربایجان را به استانهای مختلف تقسیم و اسم آذربایجان را از روی آنها برداشتند تا کلا اسم آذربایجان از ذهن ترکان زدوده شود. انگلیسی ها ایدولوژی موهوم و بی اساس آریاگرایی را نیز از همین دوران وارد ایران کردند، و با اجیر کردن دهها مزدور، برای فارسها تاریخی با شکوه؛ ( کلا جعلی ) را نویساندند تا به حاکمیت نامشروع و دست نشانده آنها مشروعیت تاریخی درست کنند.

رضا پالانی پس از بوجود آوردن یک حکومت مرکزی مستبد، بدستور اربابانش تقسیم اداری کشور را عوض کرد. در تاریخ 16/8/1316به موجب قانون مجلس رضا شاه، تقسیمات کشور و همچنین اسامی تاریخی ایالات حذف و در اقدامی سفیهانه کشور ایران به شش استان شمال غرب، غرب، شمال، جنوب، مکران و شمال شرق تقسیم می شود. کوتاه مدتی بعد در آذرماه همان سال با تجدید نظر در تقسیمات سابق، کشور ایران به ده استان تقسیم شده و بصورت مضحکی بر اساس شماره هایی از یک تا ده نام گذاری می شود. تبریز مرکز استان سوم و اورمیه مرکز استان چهارم شده حدود آذربایجان و نام آذربایجان بطور کامل از نقشه کشور حذف می شود. در این تقسیم بندی اردبیل جز استان سوم است.
اما این تقسیم بندیهای خائنانه و نامگذاریهای ابلهانه بغیر از دوران پر افتخار جمهوری آذربایجان ایران تا سال 1339 ادامه می یابد. در این سال استانهای سوم و چهارم با نامهای آذربایجان شرقی و غربی ایجاد می گردد. در کل کشور ایران به 13 استان و 8 فرمانداری کل(بعدا 11 فرمانداری کل) تقسیم می شود. در تقسیمات جدید اگرچه برخی از شهرهای آذربایجان( اراک، ساوه، سونقور، بیجار، قروه، انزلی و...) به استانهای مجاور داده می شود و همدان را از پیکره آذربایجان جدا و به فرمانداری کل تبدیل میکنند اما خوشبختانه استانهای آذربایجان شرقی و غربی از تیغ پان آریانیسم پهلوی تا حدی در امان می مانند. در این تقسیم بندی استانهای اردبیل و زنجان جز استان آذربایجان شرقی هستند. در این میان آستارا که قبلا بخشی از شهرستان اردبیل بود خود در سال 1337 به یک شهرستان تبدیل شد. این شهر کاملا آذربایجانی در کمال ناباوری، در سال 1350 از آذربایجان شرقی جدا و به گیلان واگذار گردید. با جدا شدن آستارا از اردبیل ارتباط آذربایجان ایران با دریای خزر بطورکامل قطع شد و تمام سواحل غربی دریای خزر به گیلان واگذار گردید. به این ترتیب آذربایجان ایران تنها بندر خزریانی خود را از دست داد واز همه عواید گمرکی، توریستی، شیلات ... که متعلق به این بندر بود محروم شد.

بتدریج زنجان نیز فرمانداری کل شده همراه دیگر فرمانداریهای کل یازده گانه تا سال 1357 به استان تبدیل می شود. در این مدت اردبیل نیز در حال طی کردن پروسه تبدیل شهرستان به فرمانداری کل بود که به دلیل بروز انقلاب این روند متوقف شد.

تجزیه خائنانه خاک آذربایجان در دوره جمهوری اسلامی، که ادامه دهنده راه و سیاست رژیم پهلوی در پشت پرده اسلام میباشد ادامه یافته است. جمهوری شوینیستی فارس، به اصطلاح اسلامی، اول قزوین را از زنجان جدا کرد و بعد در سال 1372 اردبیل را از آذربایجان شرقی جدا کرده و به استانهای مستقل تبدیل و نام ابدی آذربایجان را از روی آنها حذف کردند. 2 سال پیش نیز گردنه زیبای حیران را از استان اردبیل جدا و به گیلان بخشیدند. البته این تاجیکهای آریاپرست و فاشیست قصد دارند تا محو کامل اسم آذربایجان به این تقسیم بندی های خائنانه ادامه بدهند. بد نیست اشاره ای هم به تقسیم استان خراسان بکنیم که به 3 استان تقسیم کردند ولی اسم تاریخی خراسان را بر روی هر سه استان باقی گذاشتند.این فاشیست ها با حذف اسم آذربایجان از روی زنجان، همدان، قزوین، ساوه و... به تاریخ خیانت کرده اند و ملت آذربایجان هیچوقت این تقسیمات کذایی را قبول نخواهند کرد.

از دیگر حوادثی بزرگی که در آذربایجان جنوبی در 100 سال اخیر رخ داده است از جمله عبارتند از:

1- انقلاب مشروطیت که با دسایس انگلیس و روسیه و نوکران داخلی آنها یعنی پان فارسها ، که به تازگی توسط انگلیس سازماندهی شده بودند و پشت پرده پان ایرانیسم در فضای سیاسی ایران آنروز خود را نشان میدادند به شکست کشانده شد.

2- تلاش کشورهای استعمارگر غربی و روسیه برای ایجاد کشور آسوری ـ ارمنی در غرب دریاچه اورمیه:
فتنه گری ارامنه و آسوری ها در کشور عثمانی و همدستی آنها با روسهای جنایتکار موجب اخراج آنها از قلمرو دولت عثمانی شد. و با همدستی دولتهای انگلیس و روسیه به آذربایجان جنوبی سرازیر شدند. همه این مهاجرین که توسط استعمارگران مسلح شده بودند، با تشویق اربابانشان به فکر تاسیس ادوات آسوری ـ ارمنی در خاک آذربایجان شدند. از مارس سال 1918 با همکاری سربازان روسیه و انگلیس شروع به قتل عام در مناطق اورمیه، خوی، سلماس و ... کردند. در عرض 3 ماه موفق به قتل عام 300 هزار آذربایجانی شدند. دولت مرکزی قاجار که در این زمان آخرین نفسهایش را میکشید و کلا تحت نفوذ شوینیسم فارس در آمده بود کنترلی بر منطقه نداشت و میلی هم به کمک کردن نداشت. مردم آذربایجان از دولت عثمانی کمک خواستند و اردوی قهرمان ترک در اگوست 1918 بساط این جانیان وحشی را برچید و مردم مظلوم آذربایجان را از دست آنها نجات دادند.

در اثر این قتل عامها صدها روستای ترکنشین در استان آذربایجان غربی کنونی خالی از سکنه شدند .در این مناطق خالی شده بعدا ، طبق نقشه های دقیق و برنامه ریزی شده، ایلات و قبایل کرد، که رضا پالانی به دستور اربابانش با فرستادن دعوتنامه هایی به سران آنها، از ترکیه، کوههای شمال عراق و سوریه به آذربایجان آورده بود، سکونت داده شدند. هدف استعمار گران و نوکران داخلی آنها، یعنی شونیسم فارس، از مسکون کردن کردهای بیگانه در خاک آذربایجان، تلاش برای قطع ارتباط خاکی آذربایجان با ترکیه، تا راحتتر بتوانند هویت ترکی مردم آنجا را از بین ببرند، تضعیف آذربایجان در مقابل حکومت مرکزی، و استفاده از کردها بر علیه آذربایجان زمانی که لازم داشته باشند،بود.» ( منبع 8 )

3- چپاول و قتل و غارت کردهای ایلاتی و تازه وارد در آذربایجان، به رهبری اسماعیل سمیتقوی جنایتکار، هنوز زخمهای ناشی از جنایات صلیبیون ارمنی و آسوری التیام نیافته بود که کردهای غارتگر و جانی را به جان مردم بی پناه آذربایجان انداختند. کردها هزاران نفر بیگناه را در غرب دریاچه اورمیه قتل عام کردند و موقعی که مردم از کمک حکومت مرکزی نا امید شدند، شروع به سازماندهی و دفاع از خود کردند و کردها را عقب نشاندند . ولی وقتی که دولت مرکزی، که دست رضا پالانی بود، وضعیت ضعیف کردهای غارتگر را دید سریعا به آذربایجان نیرو فرستاد و دستجات مسلح آذری را خلع سلاح کرد و دست کردها را برای قتل و غارت باز گذاشت و در مقابل نارضایتی مردم ، گفتند که اگر امنیت میخواهید از این منطقه کوچ کنید و به جاهای امن کشور بروید. همانطور که مشاهده میکنید همه این بازی ها فقط برای جا باز کردن برای کردهای مهاجر در آذربایجان بود.

4- نهضت شیخ محمد خیابانی : این قیام در فروردین 1299 شمسی، آغاز شد، نهادهای دولتی تبریز را به تصرف خود درآورد و مردم تبریز به رهبری شیخ محمد خیابانی، شهر را از دست دولتیان خارج ساخته و حکومت ملی آذربایجان، آزادیستان، را تشکیل دادند و این دولت بیش از پنج ماه عمر نداشت، اما به دلیل خیانت کسانی که قول همکاری داده بودند، کم بودن نیروها و حضور قزاقخانه در کنار شهر تبریز و همکاری آن ها با حکومت مرکزی، این قیام به شکست منجر شد و شیخ محمد خیابانی را در 21 شهریور 1299 در چهل سالگی با وحشیت تمام به شهادت رساندند.

5- تشکیل حکومت ملی آذربایجان به رهبری شهید سید جعفر پیشه وری در 21 آذر سال 1945 این حکومت ملی در مدت یکسال عمر خود خدمات فراوان فراموش نشدنی را به مردم آذربایجان کرد. این حکومت توسط ارتش جنایتکار شاه که مستقیما توسط امریکا و انگلیس حمایت میشد در 27 آذر سال 1946 از بین برده شد و بیش از 70 هزار نفر از مردم آذربایجان به قتل رسیدند و بیش از ده ها هزار نفر از مردم معمولی به آذربایجان شمالی پناه بردند. ارتش اشغالگر فارس بدترین جنایات ممکن را بر علیه ملت آذربایجان انجام دادند و بهتر است که آن را از نوشته های ویلیام داگلاس، قاضی عالی رتبه دیوان عالی آمریکا که با چشم خود شاهد این جنایات بود، بخوانیم:

زمانی که ارتش دولتی وارد آذربایجان شد سرو صدای نعره آوری ایجاد کرد. سربازان دولتی تاراج را آغاز کردند، غارت می‌کردند و می‌بردند هرچه به دستشان می‌رسید و به آن هم رحم نمی‌کردند. (در مقام مقایسه) ارتش روس‌ها از رفتار و کردار بغایت بهتری برخوردار بودند. ارتش دولتی که خود را ارتش نجات بخش می‌نامید، قشون درنده و اشغالگر بود. این ارتش زخمهای وحشتناکی در مردم به جای گذاشت. خرمن های دهقانان سوزانده شده نابود گشتند، زنان و دختران روستاییان آذربایجان مورد تجاوز جنسی قرار گرفتند. خانه‌های مردم غارت و چپاول شدند. اغنام و احشام (چهارپایان) روستاییان به غارت رفتند و دزدیده شدند. ارتش دولتی خارج از کنترل بود. ماموریت ارتش شاهنشاهی آزادی و نجات بود، اما این ارتش مردم عادی را مورد شکار قرار داد و ویرانی، غارت و مرگ از خود بجای گذاشت.» ( منبع 9 )

در خاتمه لازم دیدم که اشاره ای هم به جغرافیای ارضی آذربایجان از زبان ارتش شاهنشاهی بکنم: ژنرال دکتر محمود پناهیان در سال 1972 کتاب "فرهنگ جغرافیای ملی ترکان ایران زمین" را در 4 جلد به همراه 1 جلد حاوی نقشه منتشر کرد.او این کتاب را بر اساس کتاب 10 جلدی " فرهنگ جغرافیای ایران" از انتشارات دایره جغرافیای ستاد ارتش شاهنشاهی ایران" چاپ 1331 شمسی نوشته است. در این کتاب که با مطالعات و تحقیقات دقیق نوشته شده است اطلاعات کامل، حتی در مورد دهات چند خانواری، آذربایجان ارائه شده است، شهرهای اراک، همدان، ساوه آستارا، قزوین و... جزوی از سرزمین آذربایجان ثبت شده است و مساحت آذربایجان جنوبی 280 هزار کیلومتر مربع ذکر شده است.

منابع

1- استاد پرویز یکانی زارع،مورخ و فولکلورشناس معاصر، نشریه اویرنجی شماره 3
2- تاریخ ماد، م. دیاکونوف، ص 165
3- دربندنامه،ص 25،چاپ تفلیس1898.
4- احمدبن واضع یعقوبی، البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356، ص بلعمی، تاریخنامه طبری، تصحیح و تحشیه محمد روشن، ج، تهران، نشر نو، 1368، ص 529
5- " دیوان لغات الترک" ، محمود کاشغری
6- رحیم رئیس‌نیا، آذربایجان در سیر تاریخ ایران، بخش اول، صص 82-81.
7- pokovnikS.D. Burnasev ، "اوضاع سیاسی ولایت آذربایجان" صفحه 4
8- سرزمین‌های ناآشنا و مردمانی مهربان، Strange Lands and Friendly People، ویلیام داگلاس.
9- "اورمیه در محاربه عالم سوز"، معتمدالوزرا،کاوه بیات٫ چاپ تهران